میوه “به” بصورت جهانی در فرانسه، یونان، آرژانتین، نیوزیلند و ایران پرورش می یابد. درخت “به” درختی است از تیره گل سرخیان، جزو دسته سیب ها که پشت برگهایش کرک دار است.آنرا در آستارا، “هیوا”، در رامیان و کتول، “شغال”، در لاهیجان و دلیجان و رودسر، “توچ” و در رامسر و شهسوار، “سنگه” می نامند “به” ممکن است سبز کم رنگ مثل سیب Granny Smith یا مانند یک سیب طلائی زرد باشد. معمولاً “به” اول فصل سبزتر و “به” آخر فصل طلائی تر می باشد اما هر دوی آنها آماده طبخ هستند
۱) به معطر: که شکلی بیضی با انتهای مخروطی دارد. پوست آن نرم، زرد و دارای گوشت سفید است.
۲) آناناسی: تاحدی شبیه گلابی برآمده است. پوست آن بعد از رسیدن به رنگ زرد تبدیل می شود. گوشت میوه، زرد با طعم خفیفی از آناناس است
به درختی کوچک به ارتفاع حداکثر ۵ متر است. گل های آن درشت، به رنگ سفید و یا صورتی و دارای پنج گلبرگ و پنج کاسبرگ می باشد. این گل ها خود بارورند. گل های “به” بصورت منفرد و انتهایی روی شاخه های برگدار ظاهر می گردند. میوه رسیده زردرنگ، گرد و یا به شكل گلابی است و در سطح آن پوشیده از كرك بوده و طعمی مطبوع، شیرین و یا كمی ترش دارد این درخت از ۵-۴ سالگي ميوه توليد مي كند و عمر آن به ۵۰ سال مي رسد. برگ های آن پوشیده از كرك و صاف، تخم مرغي يا تقريباً گرد يا بيضي نوكدار با قاعده گرد است
‘Bereczcki’، ‘Champion’، ‘Cooke’s Jumbo’ (syn. ‘Jumbo’)، ‘Dwarf Orange’، ‘Gamboa’، ‘Le Bourgeaut’، ‘Lescovacz’، ‘Ludovic’، ‘Maliformis’، ‘Meeches Prolific’، ‘Morava’، ‘Orange’ (syn. ‘Apple quince’)، ‘Perfume’، ‘Pineapple’، ‘Portugal’ (syn. ‘Lusitanica’)، ‘Siebosa’، ‘Smyrna’، ‘Van Deman’، ‘Vrajna’ (syn. ‘Bereczcki’) می باشد.
درخت “به” در همه نوع خاکی رشد می کند، اما خاک سبک و دارای رطوبت و حاصلخیزی کافی را ترجیح می دهد. در نور کامل آفتاب بهترین رشد را دارد، اگرچه در شرایط کمی سایه خوب رشد می کند ولی میوه کافی تولید نمی کند. این درخت برای رشد و میوه دهی به فصل رویش طولانی، آب کافی و برنامه سمپاشی علیه آفات و بیماری ها نیاز دارد
در خاک های قلیایی به کمبود آهن حساس است و به همین دلیل خاک های اسیدی را بیشتر می پسندد. وزش باد های تند می تواند به درخت آسیب برساند و از ادامه میوه دهی درخت جلو گیری نماید. احداث بادشکن در مناطق دارای وزش بادهای تند لازم می باشد
کود دهی ازت به مقدار زیاد می تواند سبب تولید پاجوش های زیاد شود که این پاجوش ها می توانند درخت را ضعیف نمایند. عدم وجود عناصر غذایی به مقدار کافی سبب کاهش میوه دهی این درخت خواهد شد. استفاده از کود ازته و یا کود گاوی کمپوست شده در طی فصل بهار موجب تولید شاخه های بارده زیاد خواهد شد. همچنین آبیاری کم در زمان نیاز گیاه سبب رشد ناقص میوه ها و تولید میوه هایی با شکل ظاهری نامناسب می گردد نياز سرمايی “بِه” از ساير ميوه های دانه دار كمتر است و بين ۱۰۰ تا ۴۵۰ ساعت دمای زير ۷ درجه سانتيگراد می باشد. ظــهور شكوفه های به بسيار ديرتر از ساير ميوه ها است. به همين دليل خطر سرمازدگی بهاره در اين ميوه بسيار كم است
“به” دارای کربوهیدرات ها، فیبر، چربی، پروتئین، ویتامین B1 (تیامین)، ویتامین B2 (ریبوفلاوین)، ویتامین B3 (نیاسین)، ویتامین B5، ویتامین B6، ویتامین B9 (اسید فولیک)، ویتامین C، کلسیم، آهن، منیزیم، فسفر، پتاسیم، سدیم و روی می باشدهمچنین دارای پروتید، گلوسید، لیپید و آب است و صد گرم آن تولید ۱۱۲ کالری انرژی می کند. این میوه مقوی معده و متوقف کننده اسهال‌های ساده و خونی است. در ورم حاد در روده ها، خونریزی های قاعدگی و بواسیری، اثر بسیار مؤثری دارد. به ضمن تقویت اعمال دستگاه گوارش، مخاط و سرفه کاملاً مؤثر است. دم کرده برگ های این درخت برای تسکین سرفه شهرت فراوان دارد
از نظر طب قدیم ایران، میوه شیرین “به” کمی گرم و تر، و میوه ترش آن سرد و خشك است . روغن به سرد، تر و قابض و “به دانهگ سرد و تر است .به تقویت كننده قلب، ادرار آور، نرم كننده سینه، مقوی معده و دستگاه هاضمه و قابض است. خونریزی را بند می آرود .”به ترش” مسهل، مفید برای تنگی نفس، بندآورنده استفراغ و خونریزی های رحمی و درمان کننده اسهال های ساده و خونی است. همچنین برای هضم غذا نیز مفید است
لعاب به دانه برای درمان زخم ها و سوختگی ها مفید است. ضد تب است . اسهال خونی و ساده را درمان می كند .برای درمان جراحات گلو مؤثر است .سرفه را برطرف می كند .برای درمان تورم های داخلی بدن مفید است .برای التیام ترك پوست دست و بدن ، نوك پستان ، لب و بواسیر استفاده موضعی آن کاربرد دارد در درمان خشكی زبان و دهان مؤثر است. جویدن به دانه برای تقویت نیروی جنسی مفید است
سردرد را برطرف می كند. مقوی معده است .سینه را صاف و تقویت می كند. سرفه كودكان را برطرف می سازد. برای درمان بی خوابی دم كرده گل را با آب بهار نارنج مخلوط كرده و قبل از رفتن به رختخواب بنوشید
برای برطرف كردن زنگ زدن در گوش مفید است. سرگیجه را برطرف می كند. برای مداوای زخم های دهان مفید است. خونریزی ریوی را درمان می كند اسهال مزمن را برطرف می كند. دوست كبد است و ورم كبد را رفع می كند. زخم روده ها را درمان می كند
خواص برگ و شاخه های به
جوشانده برگ درخت، ورم چشم را مداوا می كند. جوشانده برگ آن ضدعفونی کننده زخم است
آفات و بیماری ها
از مهمترین آفات “به”، می توان به “کرم به” و از مهمترین بیماری ها می توان به “پوسیدگی سفید ریشه” اشاره نمود.
تکثیر:
بِه از طريق پاجوش، قلمه، خوابانيدن و پيوند قابل تكثير است. پايه هاي بذري بِه براي ارقام مرغوب به، زالزالك براي اراضي نامناسب و آهكي و Qb ، Qa وQc پايه هاي مناسب بِه مي باشند. نوع پيوندهاي شكمي و اسكنه اي در بِه متداول است
گرده افشانى به
گرده افشانى به، همانند سيب و گلابي، توسط زنبورعسل انجام مى شود. چون ميوه به، روى شاخه يکساله تشکيل مى شود، نياز به هرس ساليانه براى توليد شاخه هاى جوان بارور دارد. به در دنيا، بيشتر به عنوان پايه براى گلابى کشت مى گردد
ارقام مهم آن در ايران شامل
مظاهري، حاجى رفيعي، گورتون شمس و بِه نيشابور مى باشند.
