دانستنی های علمی
عدس یکی از حبوبات است که از قدیم الایام در اکثر نقاط دنیا کشت می شده است. گیاه شناسان اعتقاد دارند که عدس حتی قبل از تاریخ نیز وجود داشته است. عدس منبع غنی پروتئین و ویتامین های گروه B می باشد و در بین گیاهان فقط سویا بیشتر از عدس پروتئین دارد. عدس دو نوع است. عدس رسمی که دانه آن گرد و نسبتاً درشت است و رنگ آن سبز مایل به زرد است. عدس ریز یا عدس قرمز که دانه های آن ریز و به رنگ قرمز می باشد.
خصوصیات گیاهشناسی
عدس گیاهی است علفی، یکساله با ساقه های کوتاه، تا حدی منشعب و به رنگ سبز روشن، ارتفاع آن بین ۱۵ تا ۷۵ سانتی متر متغیر است. اکثر تیپ های گیاه ارتفاعی بین ۲۵ تا ۴۰ سانتی متر دارند، بسته به ژنوتیپ گیاه و تا حدی محیط رویش آن، گیاه بصورت بوته ای کوتاه، نیمه ایستاده یا ایستاده رشد می کند در شرایط محیطی مطلوب، عدس سریع رشد کرده و چرخه زندگی خود را طی ۳ الی ۴ ماه کامل می کند. ولی در شرایط نامطلوب این مدت یکی الی دو ماه بیشتر خواهد شد گیاه دارای یک ریشه اصلی و تعدادی ریشه های فیبری جانبی می باشد. ساقه گیاه نازک، چهارگوش و در زوایا دارای نوارهای برجسته است بطور کلی ساقه آن علفی و ضعیف است با پپیشرفت رشد گیاه بخش پائینی ساقه چوبی می شود. ارتفاع گیاه نیز بشدت تحت تأثیر محیط است. برگ های عدس مرکب، متقابل و دارای یک تا هشت جفت برگچه هستند، دمبرگها کوتاه بوده و طول اتصال برگچه ها بین یک تا چهار و نیم سانتی متر متغیر است. برگچه ها متقابل یا متناوب هستید و طولشان بین ۷ تا ۲۵ میلی متر و عرضشان ۲ تا ۷ میلیمتر می باشند. تعداد برگچه ها بسته به ژنوتیپ فرق کرده و در داخل هر ژنوتیپ نیز محل گره ها تفاوت می کند. گل ها بر روی محور فرعی گل آذین، با دمگلی باریک به طول ۲ تا ۵/۵ سانتی متر ظاهر می شوند. معمولاً هر دمگل از یک تا ۴ گل را در بر می گیرد و در بعضی مواقع تا ۷ گل نیز مشاهده شده است گلها کوچک و گلبرگ درفش آنها سفید است. بال ها و ناو نیز عموماً سفید یا مخلوطی از آبی و بنفش می¬باشند کاسه گل به ۵ بخش باریک تقسیم می¬شود. پرچمها دیادلفوس هستند. تخمدان حاوی یک یا دو تخمک است که به یک خامه کوتاه و خمیده منتهی می شود. کلاله روی آن نسبتاً متورم و غده است. غلافهای عدس بیضوی از جوانب فشرده شده و در محل دربرگرفتن بذرها متورم است. غلاف حاوی یک تا دو بذر است. بر روی هر محور گل آذین تعداد یک تا چهار غلاف و گاهی شش مشاهده می شود. بذرهای عدس به شکل عدسیهای چشمی هستند رنگ آنها متغیر و اغلب قهوه ای تیره است. سطح بذر معمولاً صاف است ولی در ارقام پر محصول ممکن است بذرها چروکیده باشد، تعداد بذرهای هر گیاه وابستگی بسیار نزدیکی با تعداد غلاف در گیاه دارد. بذرهای تازه برداشت شده عدس حدود ۳ تا ۴ هفته از خود دوره خواب نشان می دهند. بذرهائیکه فاقد دوره خواب می باشند زمانیکه در خاک مرطوب قرار می گیرند در دمای مطلوب گیاه سریعاً آب جذب می کنند عدسهای بذر ریز حدود ۸۵ درصد وزن خشک خود آب جذب می کنند و این مقدار برای عدس های بذر درشت ۱۰۰ درصد است. فرم رویش و جوانه زنی گیاه درون زمینی است معمولاَ در بهار دردمای ۲۰ درجه سانتی گراد ظرف ۷ روز سبز می شود و در زمستان در دمای ۱۰ درجه سانتی گراد این مدت به ۲۰ تا ۳۰ روز افزایش می یابد.
شرایط محیط رشد
عدس به حرارت و سرمای زیاد حساس بوده لذا در عرض های جغرافیایی بالای کشورهای آب و هوا معتدل مثل ایران و ترکیه آنرا در بهار می کارند. بذرهای، عدس در محدوده وسیعی از حرارت چه در نور و چه در تاریکی قادر به جوانه زنی هستند البته دمای مطلوب بسته به ژنوتیپ، سن و اندازه بذر فرق می کند. بذرهای کوچکتر که در مقایسه با بذرهای بزرگ نسبت به سطح به حجم بیشتری دارند در دمای کم ( ۱۵ درجه سانتی گراد) جوانه می زنند. گیاهچه های جوان عدس قادر به تحمل سرمای سخت هستند اما در صورت ادامه سرما یا تکرار آن یا همراهی با بادهای خشک امکان دارد از بین بروند. شب های سرد جذب آب را کاهش می دهند. به این ترتیب ژنوتیپ هایی که به سرما سازگار شدند مقاومت فیزیکی به خشکی را نیز دارا هستند. همانند بسیاری از حبوبات در عدس احتمال واکنش یا عدم واکنش به گره بندی با باکتری ریزوبیوم وجود دارد.
محصول عدس به میزان ۲ تن در هکتار، نیاز به ۱۰۰ کیلوگرم ازت، ۲۸ کیلوگرم P2O5 و ۷۸ کیلوگرم K2O دارد. در شرایط همزیستی خوب گیاه با باکتری حدود ۸۵ درصد نیاز گیاه به ازت برطرف می شود. لذا اضافه کردن ازت به خاک تأثیری بر افزایش عملکرد نخواهد داشت البته در خاکهای شنی که دارای مقدار کمی ماده آلی باشند افزایش ۱۵ الی ۲۵ کیلوگرم ازت در هکتار عملکرد را افزایش می دهد. در پاکستان در هر هکتار حدود ۱۵ الی ۲۰ تن کود حیوانی توصیه شده است حتی اگر در سیستمهای کشت مضاعف به گیاه اول کود حیوانی داده شده باشد کود حیوانی اثرات خوبی بر عدس ( گیاه دوم) خواهد داشت. نسبت به مقدار فسفر موجود در خاک حدود ۱۰ تا ۴۰ کیلوگرم فسفر در هکتار باید مصرف کرد. بطور کلی در سال های کم باران واکنش به فسفر بیشتر است و بین واکنش عدس به فسفر و مقدار بارندگی یک رابطه خطی معکوس وجود دارد، کاهش گوگرد قابل دسترس در خاک محصول عدس را کاهش می دهد هنگامی که کود فسفر به صورت سوپر فسفات استفاده شود نیازی به اضافه کردن گوگرد نیست لیکن اگر فسفر به صورت سوپر فسفات وپلی فسفات باشد مصرف گوگرد دارای فواید اثبات شده ای خواهد بود عدس حساسیت زیادی به کمبود روی نشان می دهد لذا با مشاهده اولین علائم کمبود بایستی ۱۰ تا ۱۵ کیلوگرم سولفات روی در خاک یا ۵ کیلوگرم سولفات روی به شکل محلول پاشی در شاخ و برگ استفاده کرد. عدس از نظر نیاز به رطوبت مشابه غلات است و بسته به نوع واریته و محل رویش نسبت به تعریق گیاه فرق خواهد کرد. بحرانی ترین مرحله نیاز گیاه به آب در زمان گل دهی می باشد. عدس به آبیاری بیش از اندازه نیز حساس است در خاک های سنگین با نفوذپذیری کم و مزارع غیر مسطح غرقابی عملکرد کاهش می یابد
خواص درمانی و کاربردهای صنعت
عدس از نظر طب قديم ايران معتدل و خشك است و مانند ديگر گياهان پوست و دانه آن دارای اثرات متضاد يكديگر می باشد. يعنی پوست عدس گرم و خود عدس قابض است. به عبارت ديگر پوست آن ملين و مغز آن ضد اسهال می باشد.
عدس يك غذای كامل است و انرژی لازم را براي كارهای بدنی برای انسان تأمين می كند.
عدس زياد كننده ترشحات شير است و مادران شيرده حتماً بايد از آن استفاده كنند.
عدس را پودر كنيد و روی پوست ملتهب بگذاريد التهاب را برطرف می كند.
برای درمان زخم های دهان و گلو و ديفتری عدس را پخته و آب آنرا غرغره كنيد.
برای تقويت معده و برطرف كردن گاز معده عدس پخته را با سركه ميل كنيد.
آش عدس با روغن بادام برای دوران نقاهت بهترين غذاست.
پماد در عدس با سركه برای ترک دست و پا كه بعلت سرما عارض شده سودمند است.
عدس را می توان به عنوان مسهل هم مصرف كرد چون دارای لعاب زيادی است كه در درمان ناراحتی های روده نيز مؤثر است.
عدس پخته را به عنوان مرهم برای زخم نيز می توان بكار برد.
تركيبات شيميایی
عدس منبع غنی پروتئين و ويتامين های گروه B می باشد.
هر ۱۰۰ گرم عدس دارای ۳۴۰ کالری انرژی، ۲۵ گرم پروتئین، ۱ گرم چربی، ۶۰ گرم مواد نشاسته ای، ۸۰ میلیگرم کلسیم، ۳۸۰ میلیگرم فسفر، ۷ میلیگرم آهن، ۸ میلیگرم پتاسیم، ۶۰۰ واحد بین المللی ویتامین آ، ۰٫۴ میلیگرم ویتامین ب۱، ۰٫۲ میلیگرم ویتامین ب۲، ۲ میلیگرم ویتامین ب۳ و ۱ میلیگرم آرسنیک می باشد.
آفات و بیماری ها
قارچ ها، باکترى ها، ويروس ها و نماتدها و گياهان انگلی، بيمارى هاى متعددى در عدس ايجاد مى کنند. اين عوامل مسئول کاهش کيفيت بذرها، پوسيدگى آنها و مرگ گياهچه، ساقه و ريشه هستند.
تعداد زيادى از آفات از جمله شته ها (Aphis craccivora)، کنه ها (Etiella zinckenella)، سرخرطومى ها (Sitona spp)، سوسک هاى انبارى (Bruchus lenti1) و مگس هاى ( horticola (Phytomyza به عدس حمله مى کنند. در بين اين آفات، کنه ها بيشترين خسارات را وارد مى کنند. سوسک هاى انبارى تا ۸۰ درصد باعث خسارت در ايران شده و اين گونه باعث کاهش شديد محصول در الجزاير نيز مى شود. براى مبارزه با آن بهتر است ضمن استفاده از سموم شيميایی، دماى انبار را در حد پائينى نگه داريم. لارو Sitona نيز به گره هاى تثبيت کننده ازت بر روى ريشه حمله مى کند.
حشره بالغ آن نيز ضمن جويدن حاشيه هاى برگ، يکى از عوامل انتقال ويروس بر روى عدس به شمار مى رود. در جنوب غربى آسيا، بيشتر گونهٔ S. macularius اين حشره به چشم مى خورد. اگروتيس نيز با حمله به بخش پائينى ساقه موجب مرگ گياهچه هاى عدس مى شود. تريپس ها را نيز بر روى گل هاى آنها مى توان يافت.
به طورکلى خسارت توليد شده توسط آنها حملهٔ قارچ ها و باکترى ها به گياه را تشديد مى کند.
تکثیر
در کشت سنتی که معمولاً در قطعات کوچک اجرا می شود. با استفاده از شیوه ای سنتی و قدیمی مبادرت به کشت می نمایند. در این نوع کشت پس از اجرای یک شخم عمیق در پاییز مجدداً در بهار یک شخم تکمیلی انجام می دهند و زمین تسطیح می شود. پس از هموار نمودن زمین بذر و کود مورد نیاز به وسیله دست بر روی زمین پاشیده شده و به وسیله خیش به زیر خاک انتقال داده می شود. در اراضی دیم پس از اجرای یک شخم عمیق در پاییز برای حفظ رطوبت ذخیره شده و جلوگیری از تبخیردر بهار هیچ گونه عملیات شخم و برگردان خاک اجرا نمی شود و به محض مناسب شدن شرایط کاشت در اسفند ماه و یا اوایل بهار بذر و کود مورد نیاز را پاشیده و به وسیله دیسک و یا پنجه غازی پوشانده می شود.
در کشت مکانیزه که مناسب ترین نوع کشت عدس می باشد در شرایط آبی در پاییز یک نوبت شخم عمیق ۳۰-۲۵ سانتیمتر اجرا می شود سپس با مساعد شدن شرایط خاک و هوا یک نوبت شخم تکمیلی به عمق ۱۵-۱۰ سانتیمتر اجرا و سپس برای از بین بردن کلوخه ها از دیسک استفاده می شود باید دقت شود که شخم بهاره به موقع و به محض گاورو شدن خاک صورت گیرد پس از تسطیح زمین به وسیله ماله با در نظر گرفتن شرایط آبی و دیم و با توجه به نحوه کار ماشین های بذر کار مبادرت به کشت می شود.
هشدار
عدس با تمام مزايايی كه دارد نبايد زياد مصرف شود و در خوردن آن اسراف گردد زيرا اولاً دير هضم است و توليد نفخ می كند ثانياً قابض است و جريان خون را در رگها آهسته می كند . البته می توان برای جلوگيری از اين عوارض عدس را با روغن كنجد و يا روغن بادام و با سركه خورد.
ضمناً عدس به علت داشتن ميكروپروتئين برای افرادی كه ناراحتی كليه مخصوصاً تقويت كليه دارند زيان بخش است .
