ازدیاد نباتات عبارتست از افزایش در تعداد گیاهان، با استفاده آز روش های جنسی و یا غیر جنسی (رویشی) ، و هدف آن علاوه بر افزودن بر تعداد گیاهان، نگهداری خصوصیات ژنتیکی یک گیاه یا مجموعه ای از گیاهان می باشد .
در کاربرد روش های ازدیاد گیاهان برای هر منظور (اعم از افزایش تعداد، نگهداری خصوصیات یا اصلاح گیاهان) باید خصوصیات گیاه مربوطه همراه با سرعت و هزینه لازم در نظر گرفته شود. بطور معمول، برای تکثیر از ارزان ترین و آسان ترین روش تکثیر استفاده : می شود ولو اینکه تکثیر گیاه مورد نظر به چندین روش دیگر نیز امکان پذیر باشد .
بطور کلی گیاهان با دو روش تکثیر جنسی و غیر جنسی ازدیاد می شوند. در تکثیر جنسی می دانیم که در مراحل تولیدمثل گیاه ، تقسیم کاهشی کروموزوم ها (میوز) دخالت دارد بدین ترتیب که بذر (جنین) از رشد یاخته ای ایجاد می شود که خود از تلاقی گامت (نطفه) نر (گرده) و گامت ماده (سلول تخم) به دست آمده است؛ بنابراین گیاهان حاصله دارای ساختمان ژنتیکی جدید بوده، این نوع تکثیر از مزیت ترکیب صفات .ژنتیکی طبیعی دو والد استفاده می کند.
تکثیر غیرجنسی عبارتست از تولید یک گیاه کامل از یک یاخته (سلول)، بافت، اندام یا اندام های یک گیاه مادری . در این نوع تکثیر، تقسیم مستقیم سلولی ( میتوز ) داشته بنابراین در “نتاج ” هم ساختمان ژنتیکی گیاه والد عیناً تکرار می شود. تکثیر غیرجنسی منحصر به گیاهان است. در حیوانات هر چند که بعضی، مانند مارمولک و خرچنگ، می توانند دست یا پای از بین رفته خود را باز زائی کنند، ایجاد یک حیوان امل از یاخته های همان حیوان به ندرت و آنهم تنها در شرایط آزمایشگاهی امکان پذیر است. در گیاهان، علاوه بر روش های تکثیر جنسی و غیرجنسی دو روش دیگر ازدیاد به نام های “تولید بذر غیرجنسی” و “ریز ازدیادی” وجود دارند که در حقیت ترکیبی از رو ش های جنسی و غیرجنسی است.
عموماً، عقیده برآنست که تکثیر جنسی ، تکامل یافته تر از تکثیر غیرجنسی است. با تکثیر جنسی امکان ایجاد تغییرات ژنتیکی و سازش با محیط زیادتر بوده ، بنابراین بیشتر گیاهان در طبیعت بوسیله بذر تکثیر می شوند. با وجود این ، در باغبانی ، بسیاری از گیاهان را بوسیله روش های غیرجنسی تکثیر می کنند، چرا که بدینوسیله می توان خصوصاً مطلوب و مورد نظو گیاه را تثبیت کرد.
[/vc_column_text][vc_message message_box_style=”solid-icon” message_box_color=”vista_blue”]تکثیر جنسی[/vc_message][vc_column_text]شیوه تکثیر جنسی، ازدیاد گیاهان است بوسیله بذر (برای گیاهان گلدار) و بوسیله هاگ (برای گیاهان بی گل). تکثیر بوسیله بذر، معمولی ترین روش برای ازدیاد گیاهان ” خود گرده افشان ” و نیز برای بسیاری از گیاهان “دگر گرده افشان” است. در این نوع تکثیر گیاهی با ژنوتیپ (سطح و ژنتیکی) جدید به وجود می آید که در عین حال که منعکس کننده ساختمان ژنتیکی والدینش می باشد، ممکن است به آنها شباهت داشته یا نه. اکثر گیاهان زراعی ، سبزی ها، نباتات زینتی علفی و بعضی از گیاهان چوبی بوسیله بدر تکثیر می شوند. تولید ارقام دو رگه هم توسط تکثیر بذر صورت می گیرد . بعلاوه، از نهال های بذری بعنوان پایه ای برای پیوند جوانه یا شاخه استفاده می گردد . تکتیر بوسله بذر معمولاً ارزانتر و آسانتر از سایر روش ها است، بنابرین برای تکثیر گیاهان ، تا حد امکان از همین شیوه استفاده می کنند : اما محدودیت هایی در کاربرد این شیوه وجود دارد : از آن جمله اینکه ؛ میوه هایی مانند انگور و پرتقال بی هسته و موز یا گیاهان زینتی مانند درخت پروانه یا هورتنزیا، تولید بذر نمی کنند ؛ و گیاهان حاصله از بذر گیاهانی مانند سیب ، گلابی ، الو، هلو و تمشک تغییرات ژنتیکی شدیدی نشان داده، نتیجه حاصله دارای کیفیت بسیار پائینی است.
بطور کلی، مزایای تکثیر بوسیله بذر را می توان چنین خلاصه کرد:
الف : تکثیر بوسیله بذر ارزانتر از تکثیر غیر جنسی تمام می شود.
ب : بذر را می توان برای مدت نسبتاً طولانی انبار کرد (در حالی که این کار برای اندام های رویشی معمولاً امکان پذیر نیست).
پ : از انجایی که بیماری های ویروسی معمولا ً توسط بذر انتقال نمی یابند ، با تکثیر بوسیله بذر می توان ارقام عاری از ویروس بدست آورد.
معایب تکثیر بوسیله بذر عبارتند از:
الف : در تکثیر بوسیله بذر، به علت تفرقه صفات، گیاهان هتروزیگوس ایجاد می شوند .
ب : در بعضی از گیاهانی که بوسله بذر تکثیر می شوند مدت زمان لازم برای بالغ شدن گیاه طولانی است : مثلاً درخت گلابی حاصل از بذر، برای نولید گل و میوه معمولاً هشت سال وقت لازم دارد .
پ : در تکشیر بوسله بذر، گاهی مرغوبیت از بین می رود؛ مثلاً مرغوبیت میوه درختان میوه هنگام تکثیر بوسیله بذر به میزان بسیار زیادی از دست می رود.
[/vc_column_text][vc_message message_box_style=”solid-icon” message_box_color=”vista_blue”]بذر و منشا آن[/vc_message][vc_column_text]بذر عبارت است از یک گیاه زنده رشد نکرده که به مثابه پلی مابین نسل های گیاه عمل می کند. به وجود آمدن بذر، نتیجه تحقیق یک سلسله فعالیت های پیچیده رشد و نمو است که عبارتند از: 1-1-1: تولید گرده – در بساک نارس پرچم گل، چهار حفره وجود دارد که محتوی یاخته های مادری گرده یا سلول های مادری ریزهاگ (میکروسپور ) است. هر کدام از این سلول های مادری با دو تقسیم متوالی ، چهار ریزهاگ تولید می کند.
بنابراین هر ریز هاگی، “نیمگان” (هاپلوئید) است یعنی تعداد کروموزوم هایش نصف نبات مادری می باشد. هر ریز هاگی ممکن است بعداً به دانه گرده (گامتوفیت نر) تبدیل شود بدین ترتیب که هسته ریزهاگ، به طریق تقسیم مستقیم سلولی تقسیم شده، تولید هسته زاینده و هسته روینده می کند. هسته زاینده، با تقسیم مستقیم سلولی، دو هسته در دانه گرده یا در لوله گرده ایجاد می کند که گامت های نر هستند. وقتی بساک رسیده باشد کیسه های گرده باز شده و دانه های گرده پخش می شوند . میزان تولید گرده در گیاهان مختلف متفاوت است و دامنه آن از ۳۲ عدد (در لاله عباسی) تا ۲۰ الی ۵۰ ملیون (در هر گل آذین نر ذرت) می باشد.
1-1-2:تولید کیسه جنینی- در داخل تخمدان هر گل یک یا چند تخمک قرار دارد که هریک حاوی یک یاخته مادری بزرگ هاگ (مگاسپور) می باشد. این یاخته، با دو تقسیم متوالی ، تولید چهار یاخته هاپلوئید می کند. سه عدد از این چهار یاخته از بین می روند و سلول باقی مانده بزرگ هاگ نام دارد. مگاسپور رشد نموده و با تقسیم مستقیم سلولی تولید گامتوفیت ماده یا کیسه جنینی می کند که شکل بیضوی دارد . مراحل نمو، از این به بعد، به شکل های مختلف ادامه می یابد. معمولی ترین شکل آنست که، با سه تقسیم مستقیم سلولی، هشت هسته در کیسه جنینی به وجود می آید که در اطراف آن دیواره سلولی تشکیل می شود. این هشت هسته شامل سه گروه می شوند: دسته اول سه هسته است و در نزدیکی دهانه تخمک یا میکروپیل قرار دارد؛ هسته وسطی در این گروه، تولید گامت ماده با سلول تخم زا می کند و نقش دو هسته دیگر که همگر ها نامیده می شوند، مگر در مواردی که یاخته تخم از بین می رود و یکی از آنها جای آنرا اشغال می کند. معلوم نیست.
گروه دوم شامل دو هسته دیگر است که هسته های قطبی نامیده می شوند و در مرکز کیسه جنینی قرار دارند. این هسته ها بعداً قسمتی از اندوسپرم بذر می شوند که مواد غذایی را در خود ذخیره می کند.
گروه سوم، سه هسته هستند که در انت های کیسه جنینی قرار دارند و به نام یاخته های متقاطر نامیده می شوند و وظایف آنها نیز روشن نیست.
1-1-3: گرده افشانی – انتقال گرده از بساک به کلاله، گرده افشانی نامیده می شود. چنانکه گرده ای که به کلاله یک گل می رسد از پرچم های همان گل، یا از پرچم های گل های دیگر همان گیاه یا از پرچم های گل های گیاهان دیگری در یک همگروه باشد، آنرا ” خود گرده افشانی ” می نامند. چنانکه منشاء گرده از منابع دیگر ، مانند پرچم های ارقام دیگر، باشد آنرا “دگر گرده افشانی” گویند . دگر گرده افشانی بیشتر توسط عواملی مانند انسان (در خرما)، باد (در مورد پسته) و حشرات (زنبور انجیر برای گرده افشانی انجیر) انجام می شود . در طبیعت گاهی ، ساختمان گل یا ساختمان ژنتیکی ، میزان گرده افشانی را کنترل می کند: مثلاً در بنفشه ، ریزش گرده قبل از باز شدن گل انجام می گیرد و بنابراین ” خود گرده افشانی ” تصمین می گردد یا در گوجه فرنگی ، خامه بین حلقه ای از پرچم های گل قرار دارد که به “خود گرده افشانی ” کمک می کنند. از عوامل ژنتیکی که دگر گرده افشانی را تسهیل می کند “ناسازگاری گرده” یا “خود سترونی” است ؛ بدین معنا که ژن یا ژن هایی از جوانه زدن لوله گرده در داخل خامه جلوگیری می کنند. این پدیده در محصولاتی مانند سیب، تنباکو، کلم و اطلسی گزارش شده است. دگر گرده افشانی در گیاهان یک پایه یا دوپایه نیز تسهیل می گردد: (به گیاهانی مانند ذرت و خیار که گل های نر و ماده بر روی یک گیاه اما از هم جدا هستند تکپایه گویند و این پدیده را تکپایگی، در گیاهان دیگری ، مانند خرما، مارچوبه واسفناج ، گل های نرو ماده روی پایه های جداگانه هستند که این را دوپایگی و به گیاهان مربوطه دوپایه گویند).
1-1-4:لقاح- در بازدانگان، مانند سرو یا کاج، تخمک کاملاً برهنه است و دانه گرده مستقیماً روی آن قرار می گیرد : ولی در نهاندانگان ، مانند سیمبا ، کلم و شمعدانی، گرده پس از آنکه روی کلاله قرار گرفت باید جوانه زده ، هسته زاینده آن از طریق لوله گرده مقداری راه را طی کند تا به تخمک برسد. دانه گرده آنقدر مواد غذایی با خود ندارد که کاملاً رشد کرده، این مسافت را طی کند ولی در سطح کلاله و در طول خامه مواد غذایی کافی وجود دارد تا دانه گرده با جذب آب و مواد دیگر آن (مانند قندها) لوله گرده را بپروراند و هسته های خود را به کیسه جنینی برساند. گفته شده که جوانه زدن گرده بوسیله مواد معدنی مانند سولفات منگنز و نمک های کلسیم و بُر و احتمالاً بعضی مواد آلی تحریک می شود. در سوسن گزارش شده که غلظت بُر در کلاله و خامه زیاد است. در صورتی که این مواد کافی نباشند عمل لقاح بتاخیر می افتد و گل خشک شده و می افتد.
در کیسه جنینی یکی از گامت های نر با سلول تخم ترکیب شده و تخم را تولید می نماید که “دوگان” (دیپلوئید ) است یعنی دارای دو جفت از هر کروموزوم است که یکی از این دو جفت از نبات پدری و دیگری از نبات مادری است. سلول تخم ، پس از چندین تقسیم متوالی، به جنین تبدیل می شود. گامت دیگر نر با هسته های قطبی ترکیب شده و اندوسپرم بذر را تولید می نماید. بنابراین اندوسپرم، “سه گان” (تریپلوئید) است، یعنی در مجموعه کروموزوم ها دارای سه عدد از هر کروموزوم می باشد. با انجام لقاح ، رشد سریع تخمدان شروع می گردد و بجز در حالت بکر باری (که در گیاهانی مانند انگور و پرتقال بی هسته دیده می شود) نمو بذر انگیزه رشد تخمدان می گردد. پس از تغییرات فیزیکی و شیمیایی خاص، تخمدان تبدیل به میوه و تخمک تبدیل به بذر می شود . در بعضی از گیاهان (مانند گندم و ذرت)، همه حجم میوه را بذر اشغال می کند و جدا کردن و تمیز آن ها از یکدیگر مشکل است.[/vc_column_text][vc_message message_box_style=”solid-icon” message_box_color=”vista_blue”]بذر و قسمت های آن[/vc_message][vc_column_text] بذور گونه های مختلف از نظر اندازه ، شکل ساختمان جنین و وجود بافت های ذخیرهای و همچنین قؤه نامیه با هم تفاوت دارند . بطور کلی بذر از قسمت های زیر تشکیل شده است :
الف : جنین – جنین عبارت از گیاه بسیار کوچکی است که دارای یک محور اصلی و دو نقطه رویشی در دوسوست. در یک طرف ریشه های اولیه، به نام ریشه چه و در طرف دیگر ساقه های اولیه ، به نام ساقه چه، وجود دارد. جنین همچنین دارای یک یا چند برگ نهفته به نام لپه است. گیاهی مانند پیاز دارای یک لپه، لوبیا دارای دولپه و کاج دارای چندین لپه (گاهی تا ۱۵ لپه) می باشند .
ب : بافت های مواد ذخیره – این بافت ها ممکن است لپه، اندوسپرم ، پریسپرمیا در نباتات بازدانه در داخل گامتوفیت ماده باشند. معمولاً اندوسپرم در حین نمو توسط جنین جذب می شود . پریسپرم که از سلول های اطراف کیسه جنیتی حاصل شده تنها در چند تیره گیاهی (مانند چغندریان و میخکیان) می شود که معمولاً در حین تشکیل بذر ، توسط اندوسپرم جذب می شود .
ب : پوشش بذر – بطور کلی، پوشش بذر شامل پوسته بذر باقیمانده بافت های اطراف کیسه جنینی و اندوسپرم می شود. اطراف پوسته بذر معمولا خشک، ضخیم و سخت می باشد . در بعضی گیاهان قسمت هایی از میوه به بذر چسبیده که در این صورت، بذر به مجموعه اصلی و قسمت های میوه منضم بدان اطلاق می گردد . پوشش بذر حفاظیست مکانیکی برای جنین که جابجا کردن بذر را، بدون آسیب رسانی به جنین ، امکان پذیر می سازد. همچنین به خاطر وجود همین پوشش بذر، انبار کردن بذور برای مدت طولانی میسر می گردد . پوشش بذر نقش مهمی در جوانه زدن بذر دارد که بعداً مورد بحث قرار خواهد گرفت.
1-۳: تولید و جمع آوری بذر
غالباً شرایط محیطی محل کشت، از مهم ترین عوامل تعیین کننده مرغوبیت بذر است . از میان این شرایط محیطی می توان دما، شدت نور آفتاب، طول مدت روز و رطوبت نسبی را نام برد . مثلا ً رطوبت نسبی از این نظر اهمیت دارد که اگر ، در موقع رسیدن بذر، رطوبت نسبی بالا باشد نه تنها بذور بخوبی نمی رسند بلکه خطر حمله بیماری های قارچی و باکتریایی نیز افزایش می یابد.
علاوه بر شرایط محیطی، نوع گرده افشانی گیاه نیز بر نحوه کشت آن موثر است. در گیاهانی مانند لوبیا و نخود فرنگی ، که در آنها خود گرده افشانی صورت می گیرد ، می توان ارقام مختلفی را، برای بذر گیری، در نزدیکی هم کاشت : ولی در نباتاتی مانند کلم ، پیاز ، نباتات جالیزی، شب بو و مروارید که در آنها دگر افشانی انجام می شود ، برای بذر گیری باید فاصله لازم بین ارقام مختلف رعایت شود وگرنه باد و حشرات، گرده های یک رقم را به رقم دیگر انتقال داده، باعث ناخالصی بذر تولید شده می شوند.
بذور بعضی از گل ها و سبزی ها که میوه آنها پس از رسیدن می ریزد ، یا بذور آنها به تدریج می رسد ، با دست برداشت می شوند و احتیاج به کارگر و هزینه زیاد دارند . نمونه این گیاهان تاج الملوک، زبان در قفا، مریم گلی ، اطلسی و بنفشه است. برداشت سایر گیاهان بدین صورت انجام می شود که تمام گیاه را بریده و روی پارچه های خشک می کنند، سپس بوسیله کوبیدن بوته های خشک، بذور را جدا می سازند. این روش در مورد گیاهانی مانند میخک، مینا، سینره، ختمی ، میمون، شاه پسند ، نیلوفر و نخود گل به کار می رود . در بعضی از گیاهان بذر باید از میوه جدا شود . در گیاهانی مانند گوجه فرنگی که میوه گوشتی دارند بذر باید بوسیله تخمیر از گوشت جدا شود .
تمیز کردن بذر بستگی به اندازه، وزن مخصوص و شکل بذر در مقایسه با مواد زائد و خارجی که همراه بذر اصلی می باشند دارد. معمول آنست که بذر را اول الک سپس تمیز کنند. ذرات کوچک را می توان با باد دادن جدا ساخت . ماشین های مخصوص پاک کردن بذر نیز وجود دارد که در بعضی ، به کمک جریان هوا، الک ها و صفحات سورخدار مختلف بذور مورد نظر، از مواد زائد جدا می گردند. اخیراً نوع دیگری از ماشین بذر پاک کن اختراع شده که در آن چرخ دندانه داری به داخلی بذور میرود و بذور مورد نظر را با مکش جدا می کند. اندازه و شکل دندانه ها برای بذور مختلف اختصاصاً ساخته می شود. در مورد بذوری مانند لوبیا که می توان آنها را بر حسب رنگشان سوا کرد ماشین هایی با سلول های فتوالکتریک (پرتو – برقی) به کار برده می شود که در صورت نامطلوبی رنگ بذر مکشی که بذر را به طرف بالا می کشد متوقف می گردد و بذر فرو می افتد. در استفاده از ماشین های بذر پاککن ، باید توجه داشت که ماشین تنظیم شده باشد تا بذور را شکسته یا خرد نکند : زیرا بذور صدمه دیده، گذشته از آنکه احتمالاً قوه نامیه خود را از دست می دهند، ممکن است به تولید نهال های بذری غیرعادی نیز منجر گردند.
بذور درختان و درختچه ها را معمولاً از محل های رویش این گیاهان و باغ ها جمع آوری می کنند. بذور درختان میوه، که برای تولید پایه لازم است، بیشتر از کارخانجات تهیه کنسرو به دست می آید. [/vc_column_text][vc_message message_box_style=”solid-icon” message_box_color=”vista_blue”]انبار کردن بذر [/vc_message][vc_column_text]معمولاً لازم می شود که بذور را، پس از برداشت، مدتی انبار کرد تا در فصل مناسب کشت گردند . حد اکثر طول مدت نگهداری هر بذر بستگی به نوع بذر و شرایط انبار دارد.
قبل از انبار کردن بذر باید آنرا خشک نمود و رطوبت آنرا به میزان 4 – 7% وزن خشکش رساند. در این صورت، می توان بذر را در ظروف سربسته نگهداری کرد. یک قانون عمومی در مورد انبار آنست که برای هر 1 % کاهش در میزان رطوبت بذر با هر 10 درجه سانتیگراد کاهش دمای انبار، طول عمر بسیاری از “بذور انبار شده ” دوبرابر می گردد .
بطور کلی ، هر چه شرایط محیطی انبار در جهتی باشد که تنفس بذور را به حداقل برساند ، عمر بذور در انبار بیشتر می شود. مهم ترین عوامل مور در تنفسی بذر عبارتند از: دما، رطوبت نسبی انبار و غلظت گازهای اکسیژن و انیدریدکربنیک. بهترین دما برای انبار کردن بیشتر بذور حدود 18- تا صفر درجه سانتیگراد و رطوبت نسبی 4 تا 6% است : هر چند که بعضی از بذور (مانند بذر مرکبات) در رطوبت های کم ، قوه نامیه خود را از دست می دهند. از دو عامل دما و رطوبت نسبی ، میزان رطوبت نسبی در کنترل تنفس مهمتر است. درون انبار غلظت گاز اکسیژن نباید از 3% کمتر و غلظت گاز انیدریدکربنیک نباید از 5% بیشتر باشد. در عمل، شرایط لازم برای انبار، بستگی به نوع بذر و طول مدت انیار کردن دارد برای انبار بیشتر بذور ، دمای بین صفر تا 10 درجه سانتیگرا و رطوبت نسبی کمتر از 50-40% می تواند قوه نامه بذر را تا مدت حداقل یکسال حفظ کند.[/vc_column_text][vc_message message_box_style=”solid-icon” message_box_color=”vista_blue”]طول عمر بذر[/vc_message][vc_column_text] بذور گیاهان از نظر طول عمر به سه دسته تقسیم می شوند :
الف : بذور کوتاه عمر – بذور بعضی از گیاهان (مانند سپیدار ، افرا، بید و نارون) دارای طول عمر کوتاه هستند و ممکن است چند روز ، چند ماه تا حداکثر یکسال زنده بمانند.
ب : بذور متوسط عمر – بذور بیشتر بازدانگان ، سبزی ها، گل ها و غلات جز این گروه می باشند و به مدت دو-سه سال و حداکثر تا 15 سال زنده می مانند .
پ : بذور بلند عمر – اینگونه بذور که حتی در دماهای زیاد نیز سبز نمی شوند ( دارای پوسته سختی هستند که اگر آسیبی بدین پوسته سخت نرسد حداقل 20-15 سال زنده می مانند و ممکن است تا 100 سال یا بیشتر نیز عمر کند. بذور بعضی از علف های هرز، در زیر خاک، حتی اگر آب جذب نکنند قوه نامیه خود را برای مدتی طولانی (50-70 سال یا بیشتر) حفظ می کنند.
[/vc_column_text][vc_message message_box_style=”solid-icon” message_box_color=”vista_blue”]ضدعفونی کردن بذر[/vc_message][vc_column_text] قبل از کاشت بذور را می توان قبل از کاشت برای پیشگیری از حمله عوامل بیماریزا و حشرات، ضد عفونی کرد . برای این منظور معمولاً از سه گروه از مواد شیمیایی استفاده می شود:
الف : مواد ضد عفونی کننده سطحی – این مواد موجودات زنده روی سطح بذر را از بین می برد. نمونه این مواد هیپوکلریت سدیم یا هیپوکلریت کلسیم است.
ب : مـوا د ضد عفونی کننده داخلی – این مواد اکثر موجودات زنده داخل بذر را نابود می نماید. نمونه این مواد فرم آلدئید ، کلرور جیوه و آب گرم (۵۶- 50 درجه سانتیگراد بمدت ۱۵- 30 دقیقه) می باشد.
پ : مواد حفاظت کننده – این مواد از حمله قارچه ها و حشرات به بذر جلوگیری می کنند. نمونه این مواد حشره کش ها (مانند لیندین و آلدرین) و قارچکش ها (مانند کاپتان و سرزان) است.
[/vc_column_text][vc_message message_box_style=”solid-icon” message_box_color=”vista_blue”]جوانه زدن بذر[/vc_message][vc_column_text]جوانه زدن بذر عبارت از مجموعه فعالیت هایی است، که در نتیجه آن، جنین رشد خود را شروع کرده، پوشش بذر را شکافته و گیاه جدیدی ایجاد می شود که می تواند مستقلاً به زندگی ادامه دهد. جوانه زدن بذر بستگی به “قوه نامیه ” بذر، از بین رفتن رکود بذر (درصورت موجود بودن) و شرایط مناسب محیطی دارد . مراحل سبز شدن بذر بدین ترتیب است که بذر، ابتدا، آب جذب می کند و در نتیجه در داخل آنزیم هایی تولید می شود که مواد غذایی غیر محلول را به مواد غذایی قابل جذب تبدیل می کند. این مواد به نقاط مریستمی جنین انتقال می یابند و کارمایه (انرژی) و مواد لازم برای رشد را تامین می کنند.
1-7-1: قوه نامیه – قوه نامیه عبارت از ظرفیت بذر برای جوانه زدن است که بوسیله در صد جوانه زدن بذر، سرعت جوانه زدن بذر و قدرت نهال های بذری ارزیابی می شود. معمولی ترین راه تعیین قوه نامیه بذر عبارت از تعیین درصد بذوری است که جوانه زده وتولید نهال بذری طبیعی می کنند. این کار بوسیله کشت بذر در خاک، شن و یا بر روی انواع کاغذ صافی در آزمایشگاه انجام می گیرد . یکی از مشکلات آزمایش در صد جوانه زدن بذر عبارت از تشخیص بین بذر مرده و بذر راکد است. یک روش سریع شیمیایی برای تعیین بذور راکد استفاده از ماده شیمیایی تتراازولیوم است ، بدین نحو که ؛ بذور را در محلول این ماده قرار می دهند ، معمولاً، بذور زنده بعد از ۲ تا ۳ ساعت (گاهی هم تا ۲۴ ساعت – بر حسب نوع بذر)، به رنگ سرخ در می آیند و بذور مرده بی رنگ باقی می مانند .
1-7-2: رکود بذر- رکود، عبارت از حالتیست در بذرزنده از جوانه زدن آن، حتی در موقعی که تحت شرایط مناسب قرار گیرد، جلوگیری می کند. عواملی که در بذر ایجاد رکود می کنند عبارتند از: پوشش سخت بذر (مانند زیتون)، وجود مواد مانع رشد در قسمت های مختلف میوه و بذر (مانند وجود اسید ابسایزیک در بذر سیب)، جنین رشد نکرده (مانند بذور انواع نخل ها) و جنین راکد (مانند بذر رز).
1-7-3: شکستن رکود بذر- رکود بذر را به روش های زیر می توان ازبین برد:
اول: پوسش سخت بذر – رکود بذر، هرگاه به علت “خلش ناپذیری” (غیرقابل نفوذ بودن) پوشش بذر نسبت به آب باشد، به طرق زیر قابل رفع است :
الف : خراش دهی مکانیکی بذر – خراش دادن بذر بوسیله سائیدن بذور روی کاغذ سنباده، سوهان یا یک سطح خشن و یا شکاف دادن پوسته سخت بذر انجام می گیرد .
ب : خراش دهی با مواد اسیدی – در این نوع خراش دهی، بذور را در اسید سولفولیک غلیظ می ریزند و مخلوط را ، در طول مدت خیساندن ، . چندبار هم می زنند. مدت زمان، مانند میزان غلظت اسید، بستگی به نوع بذر و دما دارد و ممکن است از ۱۰ دقیقه تا شش ساعت یا بیشتر طول بکشد. در این روش باید بذور را پس از خاتمه مدت قرار دادن در اسید ، با دقت شست تا بقایای اسید از بذر خارج شود و به جنین آسیبی نرسد .
پ : خیساندن بذر – بعضی بذور را می توان در آب گرم (77 تا 100 درجه سانتیگراد) قرار داده، به تدریج در مدت 12 تا 24 ساعت به دمای معمولی رسانید. همین مدت، خیساندن بذور در آب سرد نیز به جوانه زدن بذوری که کند جوانه می زنند سرعت می بخشد و ممکن است مواد مانع رشد را نیز از بذر بیرون آورد.
دوم: جنین “رشــد نکرده “- بذوری که دارای این نوع رکود هستند قدرت این را ندارند که بلافاصله پس از برداشت ، جوانه بزنند و باید چند روز تا چند ماه در انبار نگاه داشته شوند تا رشد جنین کامل شود و بذر بتواند جوانه بزند.
تغییرات فیزیولوژیکی که در این مورد در داخل بذر اتفاق می افتد به نام پس رسی (رسیدن بعدی) موسوم است.
سوم: جنین راکد (خفته) اینگونه بذور احتیاج به یک دوره سرما برای جوانه زدن دارند که عمل تامین این احتیاج را “سرما دهی” گویند. مدت لازم برای سرمادهی بستگی به نوع بذر دارد و معمولاً از یک تا چهار ماه متغیر است . روش کار بدبین ترتیب است که بذور را در ببین لایه های شن مرطوب، خاک اره یا پیت خزه درون کیسه پلاستیکی، جعبه با ظروف شیشه ای قرار داده، پس از آنکه ۲ تا ۳ روز برای جذب آب صبر کردند آنرا در یخچال نهاده دمای آنرا به ۲ تا ۷ درجه سانتیگراد می رسانند . در روش دیگر بذور را هنگام پاییز، در خاک باغچه می کارند تا در معرض حرارت پائین زمستانی قرار گیرند. بذور سرما دیده را بدون آنکه خشک شوند باید کاشت. سرمادهی خشک (یعنی بدون رطوبت) در شکستن دوره رکود موثر نیست.
1-7-4 : عوامل موثر در جوانه زدن بذر- برای آنکه بذر بتواند جوانه بزند باید عوامل داخلی بذر و شرایط محیطی مناسب باشد. این شرایط عبارتند از:
الف: عوامل داخلی – بذر باید زنده بوده و ذخیره مواد غذایی کافی داشته باشد . گیاه نورسته ، تا زمانی که قادر شود مواد غذایی لازم خود را، توسط عمل فتوسنتز، تامین کند باید از مواد ذخیره بذر بهره بگیرد. معمولاً ، اگر سایر شرایط مناسب باشد هرچه مقدار این مواد ذخیره بذر زیادتر باشد رشد نهال بذری زیادتر خواهد بود. بذور کوچک، چروکیده و نارس بوده، معمولاً مواد غذایی کافی ندارند.
ب : عوامل محیطی- مهم ترین عوامل محیطی عبارتست از رطوبت ، اکسیژن، حرارت ونور:
اول : رطوبت – آب برای نرم کردن پوسته بذر و فعال ساختن سیستم های داخلی آن ضروری است: و خیساندن بذور در آب، جوانه زدن آنها را تسریع می کند. بعلاوه، رطوبت باعث می شود که تعویض گازها در بذر به آسانی صورت پذیرد و محیط آبکی لازم برای واکنش های شیمیایی را فراهم آورد. بنابراین تنفس و فعالیت های متابولیک، بذر همراه با جذب آب افزایش می یابد . مقدار آب لازم برای اشباع شدن بذر ، بسنه به نوع بدر، متفاوت است و از حدود تقریبی 43% وزنی برای بذر ذرت تا به 120% برای بذر چغندر قند متفاوت است. جذب آب توسط بذر باعث زیاد شدن حجم آن و ترکیدن پوسته بذر می شود.
دوم: اکسیژن – بذور کلیه گیاهان (به استثنای گیاهان آبزی) برای جوانه زدن نیاز به اکسیژن فراوان دارند. اکسیژن برای سوزانیدن قندها و چربی ها و سایر مواد ذخیره بذر و تولید انرژی، لازم است. بنابراین محیط های کشت باید دارای هوای کافی بوده، سفت و فشرده نباشند، بذوری که در خاک های سنگین و با در عمق زیاد خاک کاشته می شوند ، بویژه در فصول بارانی ، ممکن است خوب جوانه نزنند .
سوم: حرارت – حرارت نه تنها روی در صد جوانه زدن بلکه روی سرعت آن نیز اشر می گذارد. میزان حرارت لازم با نوع بذر متفاوت است.
چهارم: نور – تحقیقات انجام شده نشان می دهد که نور، بذر بعضی از گیاهان باغبانی را برای جوانه زدن برمی انگیزد، و جوانه زدن گروهی دیگر را کاهش می دهد. برای مثال : طول موج های از قسمت قرمز طیف مریی(۶۶0 نانومتر) ، بذر تازه کاهو، کرفس و پامچال را برای جوانه زدن برمی انگیزد، در حالیکه نور کلاً، از جوانه زدن بذر پیاز، سیر و تاج خروس جلوگیری می کند.[/vc_column_text][vc_message message_box_style=”solid-icon” message_box_color=”vista_blue”]بذرکاری[/vc_message][vc_column_text]بذر ممکن است مستقیماً در محل اصلي (مثل باغچه، مزرعه و یا باغ) کاشته شود؛ یا ابتدا در محل های موقت (مانند گلدان، جعبه کاشت ، گلخانه، شاسی و یا خزانه) کشت شده ، سپس در محل اصلی نشاکاری شود . بذرکاری در محل اصلی کاشت یا در خزانه به طرق زیر صورت می گیرد :
الف : بذرکاری به طریق دست پاش – در این طریقه، بذر را با دست روی سطح زمین می افشانند سپس با استفاده از وسایلی ، مانند شن کش، زیر خاک می کنند. در بذرکاری دست پاش باید بذور بطور یکنواخت در سطح زمین پراکنده شوند و آبیاری با دقت کامل انجام گیرد تا از شسته شدن بذور و تجمع ان ها در یک نقطه جلوگیری شود. در خزانه، بذور معمولاً با آب پاش آب می دهند ولی پس از آنکه جوانه زدن و سبز شدند ممکن است به طور ملایم آبیاری گردند. کشت نمکار نیز در بعضی نقاط متداول است؛ بدین ترتیب که ابتدا زمین را آبیاری کرده ، پس از آنکه خاک اصطلاحاً گاورو شد (یعنی به حد ظرفیت مزرعه رسید) نسبت به کاشت بذر اقدام می کنند. در این حالت، بذر با استفاده از رطوبت خاک سبز می شود و آنگاه آبیاری می گردد.
روش دیگری که در ایران معمول است آنست که در خزانه روی بذور ریز کشت شده را با پارچه یا گونی پوشانده، با آب پاشی آبیاری می کنند. پس از آنکه بذور سبز شدند پارچه یا گونی را به آهستگی برمی دارند تا نور آفتاب به نهال ها برسد .
چنانکه بذور خیلی ریز باشند و پخش یکنواخت آنها مشکل باشد می توان آنها را با ماسه یا خاک نرم مخلوط کرده، سپس در محل کاشت پخش کرد.
ب : بذرکاری خطی – در این طریق بذرکاری ابتدا، با وسایل دستی یا با ماشین، شیارهایی متوازی به فاصله لازم برای گیاهان در کرت یا باغچه ایجاد می کنند. فاصله لازم و عمق کاشت، برحسب گیاه و بذری که کشت می شود، متفاوت است. میزان تقریبی عمق کاشت برابر با ۵ – ۲ برابر بزرگترین قطر بذر است .
چنانکه بذور بوسیله دست کشت شوند مقداری بذر را در دست گرفته و با حرکت انگشتان، به تدریج با توجه به فاصله ضروری بین گیاهان حاصله، بر روی خط می ریزند و روی آنرا با استفاده از پشت شن کش با خاک نرم می پوشانند . هرگاه خاک، سنگین و رسی باشد روی بذور را می توان با ماسه یا خاک مخلوط با ماسه پوشاند تا مانعی برای خروج نهال ها از خاک ایجاد نگردد .
بطور کلی ، بذرکاری دستی به علت نیاز به بذر کمتر و آسانی عملیات باغبانی (مانند وجین علف های هرز و سله شکنی ) بر بذرکاری خطی ترجیح داده می شود.
پ : بذرکاری کپه ای – در این روش گودال هایی، به فواصل معین و به عمق متناسب با اندازه بذر، در زمین ایجاد کرده، در هر گودال ۲-۳ عدد بذر قرار می دهند. پس از سبز شدن بذور ، قوی ترین بوته را نگهداشته و بقیه را حذف می کنند. از بذرکاری کپه ای در کشت صیفی جات ( نباتات تابستانه (مانند نباتات جالیزی) و شتوی جات [ نباتات زمستانه (مانند باقلا) که بذر درشت دارند استفاده می شود.[/vc_column_text][vc_message message_box_style=”solid-icon” message_box_color=”vista_blue”]نشاء کاری[/vc_message][vc_message message_box_style=”solid-icon” message_box_color=”vista_blue”]مراقبت از نهال های بذری[/vc_message][vc_column_text] بذور سبزی هایی مانند انواع کلم ، گوجه فرنگی ، بادمجان و گلهایی مانند بنفشه ، اطلسی و میمون را ابتدا در خزانه کاشته، سپس به محل اصلی منتقل می سازند. این عمل را نشاکاری می نامند. امروزه ، حتی گیاهانی مانند انواع جالیز را که نشاءکاری آنها- به علت اینکه ریشه ها نمی توانند زود باززائی کنند – امکان پذیر نیست، به منظور پیش رس کردن، بذور را درون گلدان های کوچکی که پس از قرار گرفتن در خاک به تدریج از بین می روند در خزانه یا گلخانه می کارند و پس از رشد اولیه ، با گلدان، به زمین اصلی انتقال می دهند.
معمولاً نهال های بذری را پس از اینکه چند برگ اصلی بر روی آنها ظاهر شد انتقال می دهند. قبل از برداشتن نهال ها از خزانه، باید زمین را آبیاری کرده ، پس از آنکه رطوبت به حدی رسید که بتوان در زمین کار کرد بایستی آنها را از خاک بیرون آورد. وگرنه، در اثر خشکی خاک، مقداری از ریشه ها از بین می روند و گیاه پس از انتقال ممکن ست خشک شود . روش کار اینست که بیل یا بیلچه را به طور مورب در خاک گرداگرد نهال بذری فرو کرده، بدون صدمه زدن به ریشه ها، گیاه را با مقداری خاک اطراف ریشه ها از زمین بیرون می آورند. در بعضی گیاهان، حذف ریشه اصلی نهال باعث ایجاد ریشه های جانبی و رشد بهتر گیاه می گردد. بنابراین در این گیاهان چنانکه ریشه اصلی ، خیلی طویل یا زخمی شده باشد ۲-۱ سانتیمتر از نوک ریشه را حذف می کنند. گاهی ، چنانکه برگ های زیادی در نهال نشائی وجود داشته باشد، تعداد زیادی از این برگها را نیز حذف می کنند؛ زیرا این برگ ها، تا قبل از استقرار گیاه در محل جدید و ایجاد ریشه کافی، موجب تبخیر فراوان آب و پژمردگی گیاه می شوند. در صورتیکه لازم افتد که نشاءها مدتی خارج از خاک باقی بمانند باید روی ریشه آنها را با خاک پوشاند.
زمینی که بناست کشتگاه نشا ها گردد باید قبلاً به خوبی آماده شود و کود کافی دریافت دارد. بطور کلی ، نهال های بذری را باید به نحوی در کشتگاه دائم کاشت که طوقه (حد فاصل بین ریشه و ساقه) هم سطح زمین قرار گیرد. چنانکه طوقه گیاه در خاک فرو رود ممکن است پوسیده شود و اگر هم بالاتر از خاک واقع شود قسمت هایی از ریشه که در معرض هوا قرار می گیرد، از بین می رود.
طریق کاشت در محل دائم چنین است که ابتدا گودالی، بوسیله بیلچه، در زمین ایجاد کرده نهال بذری را در آن قرار می دهند. سپس خاک اطراف نهال را فشار می دهند تا گیاه در آن مستقر شود . نهال های بذری را باید، بلافاصله پس از انتقال، چنان به دقت آبیاری کرد که گیاهان جابجا یا جاکن نشوند؛ و در روزهای گرم هم چند بار روی آنها آب پاشید. روشی که در ایران معمول است آنست که برای جلوگیری از تابش مستقیم آفتاب، پایه هایی در زمین بارتفاع 100-50 سانتیمتر قرار داده و، با استفاده از حصیر ، به گیاهان سایه می دهند . در شمال ایران، برای نهال های چای، با استفاده از سرشاخه درختان که بر روی سقف پایه های ذکر شده می ریزند ، و در جنوب ایران ، برای نهال های بذری مرکبات با استفاده از برگ های خرما که بر روی سقف پایه ها قرار می دهند سایبان می سازند. امروزه برای گیاهانی مانند گوجه فرنگی و توت فرنگی نوعی ماشین های نشاکاری ساخته شده که در سطح تجارتی مورد استفاده قرار می گیرند. در ایران نیز ، در بعضی نقاط شمال کشور ، نشاکاری توتون بوسیله ماشین انجام می شود .
۱-۱۱ : کشت مستقیم بذر
سبزی هایی مانند تربچه، هویج، اسفناج، لوبیا و گل هایی مانند مروارید، عدسی و همیشه بهار مستقیماً در محل اصلی کاشته می شوند و بنابراین در مقایسه با نشاکاری هزینه و زحمت کمتری لازم دارند ؛ ولی همانطور که قبلا ً ذکر شد، با توجه به آسانی عملیات باغبانی ، نشاکاری ترجیح داده می شود. امروزه با پیشرفت های حاصله در کنترل علف های هرز و سموم شیمیایی ، کشت مستقیم بذور گیاهانی مانند گوجه فرنگی ، در مقایسه با نشاکاری، آسانتر و ارزانتر است و بنابراین بیشتر مورد توجه و عمل می باشد . در کشت مستقیم باید به فاصله بذور، در هنگام کشت، توجه خاصی مبذول شود تا احتیاج به تنبک کردن یا واکاری نداشته باشد. چنانکه بذور ، ریز باشند این کار مشکل است بنابراین امروزه بذوری که ریز هستند یا شکل نامنظم دارند را پوشش دار می سازند ؛ برای این منظور، آنها را باپوششی از یک نوع خاک رس بنام مونت موری لونیت می پوشانند تا به شکل مدور در آیند. این کار نه تنها باعت یکنواخت شدن بذور و حذف عملیات تنک کردن می شود بلکه ممکن است به پوشش بذر موادی مانند قارچ کش ها را نیز افزوده ، بدینوسیله آنها را در خاک محافظت کرد. در روش دیگر، از نوارهای بذر استفاده می شود که ویژه بسیاری از گل ها و سبزی ها تهیه شده است. در این روش بذور را، با فاصله لازم ، بر روی نوارهای پلاستیکی خاص چسبانده، و این نوار را در شیاری درون خاک مدفون می سازند. نوار، در اثر رطوبت خاک، از بین می رود و بذور جوانه می زنند.
با آنکه پوشش دار کردن بذر در بعضی گیاهان ، مانند کاهو، موفقیت آمیز بوده اما این کار در مورد بعضی گیاهان باعث کاهش یا عقب انداختن جوانه زدن بذر می گردد.
[/vc_column_text][vc_column_text] پس از آنکه بذور در خزانه، باغچه یا مزرعه سبز شدند بیعنی نهال ها از زمین بیرون آمدند، یک سلسله عملیات باغبانی برای مراقبت از آنها لازم است که عبارتند از:
الف : آبیاری – میزان و دفعات آبیاری بر حسب آب و هوا، نوع زمین ، نوع گیاه و میزان آب موجود متفاوت است. بطور کلی ، باید آبیاری نهال های بذری به آهستگی صورت گیرد؛ و با توجه به اینکه در این مرحله از رشد گیاهان دارای ریشه محدودی برای جذب آب می باشند باید دقت نمود که از کمبود آب صدمه نبینند.
ب : وجین – بذور علف های هرز تقریباً همیشه در خاک وجود داشته، و با نباتات اصلی به رقابت می پردازند، بنابراین باید آنها را از میان برد، که این عمل را و جین گویند. وجین علف های هرز از خزانه و مزرعه باید با دقت صورت گیرد تا به ریشه گیاهان اصلی صدمه ای وارد نشود.
پ : تنک کردن – گاهی اتفاق می افتد که علیرغم تمام مراقبت های در حین کاشت ، تراکم گیاهان در یک محل زیاد تر از حد لازم است . این امر اکثراً منجر به تولید گیاهان ضعیف و تشدید امکان حمله بیماری مرگ گیاه چه می گردد که در آن ، قارچ ها به پایین ساقه در سطح خاک حمله می کنند و باعث می شوند که نهال بر روی زمین افتاده، بپوسند. با عمل حذف نهال های بذری زائد را تنک کردن می نامند. تعداد بوته در واحد سطح فاصله بین آنها، بر حسب نوع گیاه، متفاوت است.
بجای تنک کردن ، در صورتیکه نهال ها به اندازه کافی بزرگ باشند ، می توان آنها را به خزانه دوم انتقال داده، با فاصله بیشتری کاشت، پس از آنکه نهال ها در دو یا چند خزانه به اندازه کافی بزرگ شدند به محل اصلی کاشت استفال داده می شوند .
ت : سله شکن ( سیخک زدن )- به از بین بردن لایه سخت روبه خاک ، که معمولاً پس از آبیاری ایجاد می شود ، سله شکستن گویند. این عمل ، به رشد گیاه کمک فراوان می کند ؛ چون نه تنها اکسیژن کافی در دسترس ریشه های نهال قرار می دهد بلکه موجودات هوازی مفید خاک را نیز به فعالیت وا می دارد.
[/vc_column_text][/vc_column][/vc_row][vc_row][vc_column][vc_media_grid grid_id=”vc_gid:1516957799542-b24d3ef2-5bd8-8″ include=”15874,15875,15878,15879,15880,15867,15871,15872,15873,15860,15859,15858,15857,15856,15855,15854,15864,15865,15846″][/vc_column][/vc_row][vc_row][vc_column][vc_message message_box_style=”solid” message_box_color=”pink”]
تمامی حقوق مادی و معنوی این سایت متعلق به شرکت گلستان موج است.
[/vc_message][vc_message message_box_style=”solid” message_box_color=”peacoc”]استفاده از مطالب این بانک با ذکر منبع و لینک دادن به بانک بلامانع می باشد.
[/vc_message][vc_message message_box_style=”solid” message_box_color=”green” icon_fontawesome=”fa fa-check”]گلستان موج صرفا یک فضای مجازی نیست!!
[/vc_message][/vc_column][/vc_row]
