اصول تربیت و هرس گیاهان باغبانی

رشد و نمو گیاهان را با تغییر در شرايط محیطی و يا دستكاری در خود گیاه میتوان تنظیم كرد، برای رسیدن بهچنین تغییراتی در گیاه از روشهای فیزيكی مانند تربیت كردن Training و هرس كردن Pruning و يا ازروشهای شیمیايی نظیر كاربرد مواد تنظیم كننده رشد استفاده میشود. واژه تربیت كردن گیاهان به معنی تكنیكها و روشهايی است كه برای تنظیم اندازه، شكل و جهت رشد گیاه بكار میروند. هرس كردن يا حذف قسمتهايی جوانه، شاخه، برگ و گل و میوه( از گیاه همراه با عمل تربیت انجام میگیرد، تا گیاه به شكل يا فرم معینی ايجادشود. به عنوان مثال تربیت درختان میوه و گیاهان زينتی به اشكال مختلف و يا حصار. تربیت گیاهان بايستی درمراحل اولیه رشد انجام شود. هرس منظم برای حفظ شكل و تعادل فیزيولوژيكی لازم برای گلدهی و میوهدهیضروری است. تربیت گیاهان باغی همیشه نیاز به هرس ندارد بطوری كه در برخی گیاهان بالا رونده مانند گوجهفرنگی، خیار و برخی از لوبیاها بايد آنها را به قیم بست تا برگهايشان از نور كافی برخوردار شوند اين عمل به شكل غیر مستقیم گلدهی و میوهدهی را تحريك میكند و باعث میشود كه میوه آنها تمیز بماند

۱ – تنظیم اندازه گیاه
۲ – بدست آوردن شكل يا فرم معین
۳ – بهبود كارآيی يا باروری گیاه تنظیم كمیت و كیفیت محصول
هرس اثر پاكوتاه كنندگی در گیاهان دارد. به عنوان مثال كوتاه كردن منظم درختچههای زينتی و گیاهان حصار
باعث می شود كه آنها ارتفاع مناسبی داشته باشند.
هرس درختان میوه سبب تولید تاجی مناسب برای سهولت در برداشت می شود.
هدف ديگری كه در اثر تربیت و هرس كردن گیاه بدست میآيد ايجاد اسكلتی مناسب با شكل مشخص و معین است. برای رسیدن به اين مقصود بايد در مراحل اولیه رشد درختان، شاخههای اصلی انتخاب و مشخص شوند تا اسكلت آينده درخت تشكیل شود. شاخههايی اصلی انتخاب شده بايد از فضای كافی برخوردار باشند به طوری كه پس از رشد در سالهای آينده و رسیدن به نمو كامل، میزان سايهاندازی آنها به حداقل ممكن برسد. علاوه بر آن زاويه بین شاخههای اصلی و تنه درخت محل انشعاب شاخههای فرعی(Crotch ) بايد به قدری كافی باز باشد زيرا اين موضوع مانع از شكستن شاخهها در اثر میوهدهی زياد می شود. اگر اين زاويه كم باشد فرم دهی اسكلت درخت ضعیف است.

هرس گیاهان يكی از روشهای مهم در باغبانی است كه شامل حذف قسمتی از تاج و مقداری از سیستم ريشه گیاهمیشود تا بدين طريق تعادل لازم بین مراحل جنسی و رويشی ايجاد شود. هرس تاج )اندامهای هوايی( تعدد نقاط رشد را كاهش داده و مصرف ازت و ساير عناصر ضروری را بیشتر كرده و بكارگیری هیدراتهای كربن را كاهش میدهد. بنابراين رس تاج رشد رويشی را تحريك كرده و مرحله رشد زايشی را به تأخیر می اندازد. معمولاً گیاهان جوان و قوی را بايستی هرس سبك انجام داد. هرس سنگین گیاهان قوی تشكیل جوانه گل و بلوغ را به تأخیر میاندازد. از طرف ديگر گیاهان باغهای قديمی و مسن به انجام هرس شديد نیازمند هستند تا قدرت و جوان سازی آنها تحريك شود. هرس ريشه گیاهان سبب كاهش جذب ازت شده، رشد رويشی و تقاضا برای هیدراتهای كربن كم میشود. در نتیجه هیدراتهای كربن تجمع يافته و تشكیل جوانه گل را تحريك میكنند. زمانی كه نسبت C:N زياد باشد گلدهی محقق میشود اگر هرس شديد بر روی شاخههای قوی انجام گیرد اين نسبت كم شده و رشد رويشی صورت میگیرد. تعادل بین مراحل رشد رويشی و زايشی در گیاهان كه در نتیجه هرس ايجاد میشود، با واژه نسبت C: N بیان میشود. بنابراين هرس شاخه و ريشه برای گلدهی و باردهی درختان میوه بسیار ضروری است

جوانه انتهايی ( Apical bud (apex ) : نوك ساقه، يا بالاترين جوانه موجود بر روی ساقه را گويند.
جوانه چوب: جوانهای كه در اثر رشد آن شاخه تولید میشود.
جوانه گل: جوانهای كه مولد گل يا خوشه گل است.
زاويه برگی: زاويه بین يك برگ و ساقهای كه بر روی آن قرار دارد.

جوانه راكد( Dormant bud ):جوانهای است كه در زاويه برگی قرار گرفته اما فعال نیست، مگر اينكه شاخهها صدمه ببینند.

شاخه پیشاهنگ( Leader shoot ): شاخهای كه رشد فعال داشته و به صورت انتهايی قرار دارد و هر ساله بر رشد آن افزوده میشود.

شاخه جانبی( Lateral shoot ): شاخهای كه از رشد جوانه جانبی موجود در زاويه برگی ساقه ايجاد میشود.

شاخه عقیم) Blind shoot ): شاخهای است كه به طور كامل رشد نكرده و جوانه انتهايی آن سقط شده است. اين نوع شاخه رشد بیشتری نمی كند

شاخه سال جاری( Current year’s growth ) : شاخهای است كه در اثر رشد جوانه فصل جاری ايجاد میشود.

چوب يكساله: شاخه يا رشدی است كه حداكثر يك سال عمر دارد.

حذف گلهای خشك( Dead- head ): هرس و حذف گلهای خشك و پژمرده يا غلافهای نارس محتوی بذر را گويند.

جوانه گیری( Disbudding ):حذف جوانهها يا شاخههای اضافی را به هنگام آغاز رشد جوانه گیری نامند. سرزنی شاخههای علفی( Pinch back ):حذف و هرس انتهای شاخههای نرم، علفی و در حال رشد را كه به كمك انگشتان دست انجام میگیرد پنسمان گويند.

سیخك( Spur ): شاخه كوتاهی كه رشد كندی دارد و خوشههای جوانه گل روی آن تشكیل میشود.

پاجوش( Sucker ): شاخهای كه معمولاً از ريشه گیاه در زير خاك و يا در سطح زمین منشاء میگیرد. پاجوشها شاخههايی نابارور و ناخواسته هستند.

نرك(Water shoot (water sprout : شاخهای است نابارور و نامطلوب كه به شكل عمودی بر روی شاخههای مسن ايجاد میشود معمولاً برگهای آن از برگهای درخت بالغ كاملاً مشخص و كوچكتر است. گاهی ممكن است در روی تنه درخت نیز رشد كند.

هرس شاخه :
هرس در گیاهان ممكن است به دو حالت سرزنی( Heading back ) يا حذف كامل( Thinning out ) شاخهها
انجام شود. سرزنی عبارت است از حذف قسمت انتهايی شاخههای اصلی يا تنه، كه سبب حذف اثر غالبیت انتهايیمیشودحذف كامل باعث بزرگتر شدن اندازه گیاه میشود اما شاخهها در مقايسه با گیاه هرس نشده بیشتر باز هستند. به هر حال سرزنی هرس سبكتری نسبت به حذف كامل است. در هرس درختان میوه معمولاً تركیبی از دو روش فوق استفاده میشود. در تربیت و هرس گیاهان باغی سرزنی به عنوان عامل اولیه و اساسی در شكل دهی و ايجاد تاج لازم است، در حالی كه انجام حذف كامل شاخه پس از ايجاد گیاه اهمیت دارد. در نهايت شاخههای خشك شده، بیمار، ضعیف و متداخل را بايستی حذف كامل كرد
نحوه بريدن شاخه در هرس :
نحوه برش اندامهای گیاه برحسب خصوصیات آن مقدار جزئی متفاوت است. شاخههای چوبی جوان و يكساله را
كه معمولاً قطری در حدود ۱-۵ , ۰ بريدن و حذف شاخههای چوبی و سنگین كه دارای قطری بیش از ۳ ۴ سانتیمتر هستند بايستی در طی سه مرحله و – با استفاده از قیچیهای دسته بلند و يا ارّه انجام پذيرد. نكته مهم اينكه حتیالامكان بايستی برآمدگی (زايدهای) از شاخه قطع شده بر روی تنه درخت باقی نماند و حداكثر اندازه قسمت باقیمانده از ۳ میلیمتر تجاوز نكند تا امكان ترمیم زخم محل برش وجود داشته باشد. در نهايت محل برش در شاخههای قطور با چسب پیوند پوشانیده میشود.
هرس پوست :
ين نوع هرس در فصل رشد رويشی گیاه انجام میشود. در اين حالت با زخم كردن يا حذف پوست، هیدراتهای كربن و هورمونهای رشد در اندامهای هوايی واقع در بالای زخم تجمع يافته و موجب تحريك تمايزيابی جوانههای گل در شاخههای تیمار شده میشود. روشهای مختلفی برای هرس پوست وجود دارد كه شكاف زنی( Scoring) ، حلقه زنی( Ringing ) و طوقه برداری ( Girding ) سه روش مهم آن هستند. در شكاف زنی، پوست ساقه يا شاخههای اصلی با خطوطی موازی در زير جوانه خراش داده میشود. اين روش نسبت به دو روشديگر كارآيی كمتری دارد. درختان بالغ و قوی به حلقه زنی يا طوقه برداری واكنش خوبی نشان می دهند اما درختان بسیار جوان پاسخ خوبی به اين عمل نمیدهند. در حلقهزنی، حلقهای كامل در پوست ساقه بريده میشود. در طوقه برداری با استفاده از سیم، حلقهای به دور ساقه برای مدت ۶ ماه بسته میشود يا نواری از پوست به ضخامت۱۰ – ۵ میلیمتر برداشته میشود.
هرس گل و ميوه:
با توجه به اينكه سطح برگ و میزان فتوسنتز يك گیاه مقداری مشخص است، اگر تعداد گلها و میوهها، كه محل جذب مواد فتوسنتزی (هیدراتهای كربن) هستند به روشی كم شود تعادل لازم برای تولید محصول مرغوب حاصل میشود. در عمل با انجام هرس گل و میوه (تنك كردن) با روش فیزيكی و يا با استفاده از مواد شیمیايی اين نتیجه بدست میآيد. مواد مختلفی مانند NAA و سوين برای تنك شیمیايی بكار میروند.

بطور كلی زمان مناسب برای هرس به نوع گونه گیاهی و هدف از انجام هرس بستگی دارد. اكثر درختان در فصل زمستان هرس میشوند كه به اين عمل هرس زمستانه هرس ركود گويند. اما در برخی مواقع انجام هرس تابستانه هرس سبز نیز سودمند است. غالباً هرس در درختان خزان دار انجام شده و اين كار برای درختان میوه همیشه سبز كمتر مورد استفاده قرار میگیرد. بنابراين انجام هرس در فصول زمستان و تابستان است يا به عبارتی دقیقتر در طی فصل ركود و فصل رشد
۱ – هرس زمستانه:
معمولاً هرس زمستانه به هنگام خزان گیاه انجام میشود، با وجود اين در تمام ماههاي پايیز و زمستان اين عمل میسر است. هرس شديد زمستانه درختان موجب تقويت شاخه هاي تولید شده در سال آينده میشود و چنانچه درخت هرس زمستانه نشود يا هرس سبكی در رويآن صورت گیرد، شاخه هاي حاصل از رشد جديد كمتر خواهد شد. شاخه های جديد رشد كرده پس از هرس زمستانه طويلتر هستند زيرا میان گرههای بلندتری دارند. همچنین برگهای سبزتر و بزرگتری دارند. از اين نظر كه هنگام خزان، شاخهها فاقد برگ بوده و به آسانی قابل رؤيت هستند انجام هرس زمستانه دقیقتر است. درختی كه هرس سنگین میشود تعداد جوانههای كمتری برای رشد شاخههايش در فصل بعد دارد، بنابراين مواد غذايی ذخیره شده در درخت به شاخهها و جوانههای كمتری قسمت شده و در نهايت شاخههای جديد رشد بیشتریخواهند داشت. اما بايستی توجه داشت كه هرس شديد زمستانه باعث تأخیر در باردهی گیاه میشود
۲- هرس تابستانه :
زمان اجرای هرس تابستانه با توجه به عوامل محیطی و میزان رشد گونه گیاهی متفاوت است با وجود اين در مورد درختان میوه ماههای ارديبهشت تا تیر ماه مناسب خواهند بود. در هرس تابستانه شاخههای نابارور درخت مانند پاجوشها و نركها و همچنین گلها و میوههای كوچك اضافی نیز حذف میشوند. بنابراين هرس پوست، گل و
میوه، حذف برگها و سرزنی شاخههای در حال رشد از جمله هرسهای تابستانه محسوب میشوند. برای مثال حذف تعدادی از برگهای بالغ درخت كه بر روی میوههای در حال رشد سايهاندازی میكنند موجب تغییر رنگ در میوهها شده و كیفیت بازارپسندی محصول را افزايش میدهد درختان خزاندار در بهار شروع به رشد می كنند، معمولاً اين رويش چندين هفته و تا فرارسیدن دوره ركود زمستانه باقی می ماند. زمان انجام هرس تابستانه مهم است. اگر هرس تابستانه پیش از اتمام رشد اولیه درخت انجام شود دورهرشد رويشی طولانیتر شده و مواد گیاهی از دست رفته در اثر هرس جايگزين می شود. اين عمل در درختانی كه جوانه گل آنها بر روی چوب يكساله تشكیل میشود، باعث كاهش گل انگیزی می گردد زيرا دوره رشد مناسببرای گلانگیزی در شاخههای جديد كوتاه می شود. اگر پس از اتمام رشد شاخهها، هرس تابستانه صورت گیرد مقدار سطح برگ و فتوسنتز كم شده و قدرت درخت كاهش می يابد. در نهايت اگر هرس تابستانه بسیار دير هنگامانجام شود تعداد جوانههای گل و گلدهی كاهش پیدا میكند. در درختان میوهای كه محل تشكیل جوانه گل آنها سیخكهای Spurs شاخههای كوتاه میوه دهنده دو ساله است هرس تابستانه ممكن است گلدهی را تحريك كند زيرا با حذف شاخههای سال جاری نور بیشتری به جوانهها و برگهای اطراف سیخكها می رسد و رقابت سیخكها با سرشاخههای در حال رشد كاهش می يابد زخمهای حاصل از هرس زمستانه ديرتر از هرس تابستانه ترمیم میشوند زيرا در فصل رشد گیاه سريعتر می تواند محل زخم را بپوشاند از اينرو احتمال آلودگی زخمها در طی زمستان كمی بیشتر است.

درختی كه بدون دخالت باغدار و در شرايط طبیعی رشد كرده، معمولاً شاخ و برگ زيادی تولید می كند كه همراه با تداخل آنها نیز میباشد، اين موضوع مانع از رسیدن نور كافی به داخل تاج درخت میشود و به دنبال آن از كیفیت و مرغوبیت میوهها كاسته میشود. از اينرو هرس مناسب و كافی درختان میوه برای رسیدن به خصوصیات مطلوب محصول همواره مورد توجه باغداران بوده است. پس از اينكه درختان میوه به باردهی رسیدند، لازم است هر ساله يا هر چند سال يك مرتبه برخی از انواع هرس بر روی آنها انجام شود تا كیفیت و كمیت محصول در دوران باردهی اقتصادی درخت حفظ شود. با توجه به اهمیت پرورش میوههای دانهدار به ويژه سیب و گلابی در بحث میوه كاری، در اينجا به اصول كلی در مورد هرس باردهی اين گونهها اشاره شده و يادآوری میشود كه دقت كافی در اين موارد راهنمای خوبی برای هرس باردهی در درختان میوه است.
.۱ – هوا و نور موجب تغذيه و رشد اعضای شاخه درخت می شوند. اكسیژن، دی اكسید كربن و انرژی لازم برای انجام عمل فتوسنتز در برگهای گیاه، از محیط بالای سطح زمین تأمین میشود پس گیاه بايد در شرايطی پرورش يابد كه از اين لحاظ محدوديتی برای آن موجود نباشد. زيرا برگها محل اصلی تولید Source شیره پرورده در گیاه میباشند.
.۲ – قسمتهای فوقانی يك شاخه بهتر از قسمتهای تحتانی آن تغذيه می شوند. بدين منظور كه شیره نباتی همواره تمايل دارد به قسمتهای انتهايی شاخههای اصلی و فرعی كه رشد عمودی دارند صعود نمايد. اين موضوع میتواند به دلیل وجود و سنتز هورمونهای رشد مانند اكسینها و جیبرلینها در انتهای شاخه باشد
۳ – از نظر رشد و نمو، بین اعضای رويشی و زايشی (بارده )درخت رقابت وجود دارد. پس با حذف مقداری از میوهها در درختان بارده، مواد غذايی برای رشد شاخ و برگ و تقويت درخت مصرف شده كه با تولید شیره پرورده بیشتر، تبديل جوانههای رويشی به زايشی برای سالهای بعد تأمین میشود.
۴ – قسمتهای مختلف يك شاخه با يكديگر همبستگی دارند. برای مثال اگر سیخكهای يك شاخه حذف شوند شیره نباتی كه به مصرف سیخكها میرسید به طرف ساير اندامهای مجاور هدايت میشود و رشد و نمو آنها را تسهیل می كند. در صورت حذف قسمتی از اعضای جذب كننده( Sink ) شیره نباتی، ذخاير موجود بطور منظم بین اعضای باقیمانده تقسیم می شود زيرا تغییری در میزان جذب مواد غذايی از خاك به وجود نیامده است.
۵ – جوانههای واقع بر روی قسمتهايی از شاخه كه جريان شیره خام در آنجا بیشتر است به صورت شاخه های جوانت كامل يافته و تولید چوب میكنند.
.۶ – جوانههايی كه با شیره خام كمتر و شیره پرورده كافی تغذيه میشوند به آسانی به جوانه گل تكامل میيابند. در فصل تابستان میزان شیره پرورده تولید شده در برگها به حداكثر ممكن میرسد زيرا رشد برگها و سطح برگ درخت افزايش يافته است. اين زمان با تمايز يابی جوانههای چوب به گل برای محصول سال آينده مصادف است. بنابراين بايد از انجام هرس شديد درخت در طی تابستان خودداری كرد.

قبلاً اشاره شد كه تربیت يعنی ايجاد شكلی خاص در گیاه به منظورهای معین. مثلاً باز كردن تاج درخت برای ورود نور بیشتر، تنظیم ارتفاع درخت و تقويت شاخههای اصلی. تربیت درختان به اشكال گوناگون و متفاوت صورت می گیرد كه در اين جا تنها به ذكر سه روش مهم در تربیت درختان میوه اكتفا میشود

هدف از اين روش، تربیت درختان با تاج پهن میباشد كه مركز آن باز است. يك تنه كوتاه به ارتفاع حدود ۳۵ – ۳۰سانتیمتر و تعدد ۶ – ۵ شاخه كه از مركز درخت منشاء میگیرند شكل كلی درختان پرورش يافته به روش مركز باز است. با وجود اينكه نفوذ نور به تاج درخت مطلوب بوده و رنگپذيری میوه و گل انگیزی در درخت را افزايش میدهد اما اين سیستم برای پرورش درختان میوه زياد كاربرد ندارد.

۱- درختان به طور طبیعی به اين شكل رشد نمیكنند.
۲ – همچنانكه درخت مسن میشود بخش عمدهای از شاخههای بارور طويل شده و بايستی از نردبان برای چیدن محصول استفاده كرد.
۳ – هرس درختان بالغ نیاز به وقت زيادی دارد.
۴ – محلول پاشی بر روی درختان بالغ و نفوذ آن به مركز درخت مشكل است.
۵ – محل انشعاب شاخههای درخت محكم و قوی نیست و در هنگام میوهدهی زياد، قیم برای نگهداری شاخهها – مورد نیاز است. شكل جامی غالباً برای تربیت درختان هلو و آلوی ژاپنی استفاده میشود. با اين حال به دلیل باز بودن مركز تاج، مقدار محصول در هر درخت كمتر از ساير سیستم ها خواهد بود.

از اين روش به طور عمده در تربیت درختان سیب و گلابی در كشت متراكم استفاده میشود. در اين سیستم بسیاریاز مشكلات روش مركز باز وجود ندارد. نه تنها عملكرد محصول در اين حالت بیشتر است. بلكه زمان لازم برای رسیدن درختان به باردهی در اين سیستم كمتر است از اينرو بازگشت سرمايه سريعتر خواهد بود. تربیت درختان میوه بر روی پايههای پر رشد، كمتر بدين شكل صورت میگیرد زيرا چنین درختانی پس از گذشت چند سال ارتفاع زيادی پیدا كرده كه اين موضوع برای باغداری جديد و مكانیزه مناسب نیست. در شكل هرمی ساده كه برای تربیت درختان غیر مثمر مانند كاج و چنار بكار میرود نیاز زيادی به هرس نیست. ضرورت موفقیت شكل هرمی پاكوتاه برای درختان میوه در استفاده از پايههای پاكوتاه كننده يا پاههای كم رشد است. زيرا چنین پايههايی رشد زيادی نداشته و حتی پس از چند سال مناسب عملیات داشت و برداشت خواهند بود. در اين حالت فواصل كاشت نهالها به مراتب كمتر از سیستم احداث باغ بر روی پايههای پر رشد (استاندارد) است، به عبارتی كاشت نهالها به صورت نیمه متراكم انجام میشود تا كاهش عملكرد هر تك درخت به دلیل پاكوتاهی و كم بودن سطح برگ جبران شود.روش كار چنین است كه پس از تهیه نهال از گونههای سیب و گلابی (پايههای پاكوتاه)، كاشت نهالها صورتگرفته و سپس سربرداری از ارتفاع يك متری انجام میشود. اگر نهال شاخههای جانبی مناسبی داشت سربرداریلازم نیست. در سال اول رشد نهال، بايستی با استفاده از تكهای چوب، فاصله شاخههای جانبی را از تنه تنظیم كرد بهطوری كه شاخههای عمودی ( Upright ) را به حالت افقی نزديك كرد و زاويه آنها را با تنه افزايش داد. درسالهای بعد نیز هرس تنها به حذف شاخههای فرعی اضافی و شاخههای پايین تنه محدود میشود.

اگر هدف محدود كردن ارتفاع و پهن كردن تاج درخت باشد از اين سیستم در میوهكاری استفاده میشود مانند تربیت درختان سیب، گلابی، زردآلو، گردو، پسته و بادام. پس از كاشت نهال و سربرداری در ارتفاع حدود ۱۲۰ سانتیمتری، در سال بعد شاخههای فرعی تولید میشوند كه ۳ -۴ شاخه مناسبتر را حفظ كرده و بقیه را حذف كامل یكنند. فاصله شاخههای فرعی بر روی تنه به علت سربرداری از ارتفاع بالاتر كمی بیشتر از روش جامی و حدود ۲۰ سانتیمتر است. در اين حالت شاخههای فرعی انتخابی را در هر سال ۳۵ سانتیمتر اجازه رشد داده و اضافی آنها سرزنی میشوند. در شكل شلجمی هر شاخه پر رشد و غالب را سرزنی كرده تا بدين طريق اجازه رشد به هیچ يك از شاخههای درخت به شكل تنه اصلی و پیشاهنگ داده نشود. لذا درخت در تمام جهات شاخههای قوی ايجاد كرده و محصول مناسبی نیز تولید میكند.