فندق
تاریخچه فندق
مناطق مناسب کشت و پرورش فندق در دنیا و ایران
ارقام فندق
پایه های فندق
روش های ازدیاد فندق
گلدهی و گرده افشانی درختان فندق
رشد و نمو میوه فندق
مدیریت آبیاری و کوددهی باغات فندق
مدیریت آفات و بیماری های فندق
مدیریت پوششی کف باغ و علف های هرز باغات فندق
برداشت و فیزیولوژی پس از برداشت میوه فندق
تکنولوژی و نگهداری میوه فندق
فندق ( .Corylus avellana L) از گونه های تجاری مهم در میان درختان خشک میوه است که رتبه پنجم را از نظر اهمیت جهانی در بین خشک میوه ها دارد. میوه آن به عنوان یک منبع غذایی از زمان های دور مورد استفاده قرار گرفته است و هزاران سال است که درختان فندق به خاطر ارزش اقتصادی چوبشان تکثیر می شوند.نام جدید فندق در اروپا (Filbert) با فرهنگ عامه اروپا عجین شده است. این نام برگرفته از نام یک روحانی مسیحی به نام Saint Philbert یا همان Saint Filbert می باشد و در اروپا یک روز (۲۲ آگوست، روز آغاز برداشت فندق) را به نام این فرد نامگذاری کرده اند.زمان و مکان اهلی شدن فندق مشخص نیست، هر چند مشخص شده است که این خشک میوه توسط رومیان کشت می شده است. ارقام فندق ترکیه و اروپا در طی قرن ها از طریق انتخاب، از بین جمعیت های وحشی محلی به دست آمده اند.در سال ۱۹۹۵، شواهدی از وجود فندق در مقیاس بزرگ مربوط به حدود ۹۰۰۰ سال پیش، در یک گودال روی تپه ای کوچک در جزیره کولونسای (Colonsay) در اسکاتلند یافت شده که شامل یک گودال کم عمق پر از بقایای صدها یا هزاران پوسته فندق سوخته بوده است. آثار فندق در همان دوران نیز در مکان های دیگری نیز یافت شده است، اما نه در چنین مقادیر و نه به صورت متمرکز در یک گودال. خانواده فندق Corylaceae) یا (Betulacae در اواخر عصر یخبندان نیز وجود داشته اند و به همین دلیل درختان فندق امروزی، سازگاری بالایی برای زنده ماندن در آب و هوای سرد پیدا کرده اند. پراکنش جغرافیایی گونه اصلی فندق یعنی اولانا(C. avellana) از سواحل اقیانوس اطلس در اروپا تا نروژ امتداد دارد. مرز شمالی پراکنش فندق شامل جزایر بریتانیا، کشورهای اسکاندیناوی، مناطق شمالی روسیه، مرز شرقی پراکنش فندق کوه های اورال و مرز جنوبی پراکنش فندق شامل کشورهای اسپانیا، مراکش و الجزایر در غرب تا ایتالیا، یوگسلاوی سابق، یونان و ترکیه تا قسمت های شمال غربی ایران و قفقاز نشان داده شده است. امروزه دو گونه از فندق در امریکا کشت می شود. گونه کورنوتا (C. Cornuta var. californica) که به طور وحشی در ایالت کالیفرنیا رشد می کند در حال حاضر توسط دولت برای کنترل فرسایش و در زیستگاه های حیات وحش کشت می شود. گونه دوم اولانا (.C. avellana L) است که در دهه ۱۸۵۰ میلادی توسط مردم محلی از انگلستان و فرانسه به ایالت اورگان امریکا برده شد و به گونه اصلی فندق در آن ایالت تبدیل گردید. امروزه ۹۹% از صنعت فندق تجاری ایالات متحده در دره ویلامت (Willamette valley) که دارای خاک حاصلخیز و آب و هوای معتدل است قرار دارد. قدیمی ترین باغ فندق اورگان با نام Dorris Ranch، در سال ۱۹۰۳ احداث شده است. ایران نیز یکی از مناطق مهم ژرم پلاسم فندق در جهان است که متاسفانه مطالعات محدودی در این زمینه انجام و کمتر بصورت مستند گزارش شده است.
درختچهای زیبای فندق با نام علمی CORYLUS AVELLANA که درزبان عربی به بندق و درلاتین به HAZELNUT TREE ودر زبان انگلیسی به CORYLUSAVELLANA معروف است حدودا یک متر ونیم تا دو متر ارتفاع داشته رحالی که در اماکن مساعد ارتفاع آن به ۶ الی ۷ متر میرسد،درختچه ای زیبایی که در اثر کنار هم قرار گرفتن دریک ردیف بودن به موازات سایر ردیفها باغاتی زیبا وانبوه را بوجود آورده که چشم هر بیننده ای را خیره یکند،خیلی ها میگویند اوج زیبایی باغات فندق اواسط فصل بهار است وقتی که شکوفه های فندق نمایان شده وسبزی برگها با سفیدی شکوفه ها با هم در آمیخته ومنظره ای چشم نواز ایجاد می شود وبعضی ها مثل من براین عقیده اند که کمال زیبایی باغات فندق از ابتدای شهریور شروع میشود،هنگامه برداشت محصول وقتی که مردان بر روی درختها به تکان دادن (فلاکن)مشغولند وزنان و دختران با آن لباسهای محلی زیبای خود به موازات و دوشادوش یکدیگر دریک ردیف(یک کیل)مشغول جمع آوری محصول خود از روی زمین هستند،صدای زیبای برخورد فندقها با زمین وخوشحالی کشاورز از به بار نشستن زحمتش زیباترین لحظات را خلق میکند. درختچه ویا درخت فندق برگهایی پهن و نوکتیز با دو ردیف دندانه، به رنگ سبز و گلهایی بر دو نوع نر و ماده دارد. نوع نر این گلها دارای ۳ تا ۸ پرچم است و مجموعه آن به صورت سنبلههای آویخته در پاییز ظاهر میشود.و میوه آن که فندق نامیده میشود، در حالت تازه از پوشش سبز رنگی پوشیده شدهاست و به تدریج وبعد ازرسیدن محصول و نزدیک شدن به فصل برداشت پس از خشک شدن از آن جدا میگردد. امروزه وبا صنعتی شدن کشاورزی از روشهای مدرن کشاورزی برای بهبود کیفیت وهمچنین افزایش کمی محصول استفاده شده ودر اثر غلمه زنی ودورگه گیری گونه های مختلف موجود تنوع زیادی در محصول فوق ایجاد شده که هریک مشخصات خاص خود را دارند. گونه های مختلفی که درسراسر دنیا میباشند ازاین قرار هستند: رقم بارسلونا، رقم باتلر، رقم انیس، رقم ایستاریکی، رقم نورتامتون، رقم آنا، رقم سلف هاسگر (پوست آزاد)، رقم اسکینر و رقم توند اجنیتل
درختان فندق به زمستانِ نسبتاً سرد و تابستان خنک نیاز دارند. برای رشد و تکامل میوه تابستان خنک و طولانی از تابستان گرم و طولانی مناسبتر است. درختان فندق برای رفع نیاز سرمایی باید مدت نسبتاً طولانی در معرض سرمای متوسط قرار گیرند. در مناطق مرطوب درختها نسبت به عوامل بیماریزا حساس هستند. درختان فندق مقاوم به سرما هستند. شاتونها و گلهای ماده فندق در مقایسه با گلهای باز شده مقاومت بیشتری نسبت به سرما دارند. در صورتیکه گلهای ماده باز شده باشند، دمای ۵/۹- درجه سانتیگراد به آنها صدمه میزند بین حداقل و حداکثر دمای هوا با تاریخهای گلدهی گل آذین نر و ماده رابطه مستقیمی وجود دارد افزایش مجموع درجه حرارتهای موثر ظهور کلاله را در ارقام زودرس به تأخیر میاندازد. مقاومت بافتها نسبت به سرما تعیین شدهاست که از حساس تا مقاوم عبارتند از: استوانه مرکزی، آوندهای چوب، کامبیوم و پوست. در اواسط زمستان مقاومت جوانههای رویشی نسبت به سرما بیشتر از گلهای مادهاست. همچنین مقاومت اکثر گلهای ماده در دی ماه بیشتر از گلهای نر است. از کاشت فندق در مناطق پست که هوای سرد در آنجا باقی میماند باید خودداری کرد و همینطور بادهای خشک نیز نباید در آن منطقه وجود داشته باشد مناطقی که دارای بارندگی متوسطی بوده و توزیع بارندگی نیز در طول فصل مناسب است برای کاشت موفقیتآمیز فندق خیلی مناسب هستند. خاکهای خنثی تا کمی اسیدی با ۶ pH برای کاشت فندق مناسب است.
نوع خاک مناسب برای کاشت فندق در مناطق مختلف متغیر است ولی بهطور کلی خاک باید عمیق، حاصلخیز و دارای زهکشی خوبی باشد. در خاکهای عمیق مقدار زیادی آب و مواد غذایی ذخیره میشود که در طی فصول خشک مورد استفاده قرار میگیرد. ریشههای درخت فندق تا عمق ۵/۲ تا ۴ متر بهسرعت رشد میکند. عوامل نامساعدی مثل وجود لایه غیرقابل نفوذ، بالا بودن سطح آب زیرزمینی، وجود سنگ و شن و عدم وجود تهویه در خاک، رشد ریشهها را محدود میکند. خاک باید تا عمق ۴ متر دارای تهویه خیلی باشد. درختان فندق در مقایسه با درختان گردو تحمل بیشتری نسبت به خاکهای فشرده دارند. ازدیاد فندق از دیاد به دو رویش از دیاد به وسیله بذر و از دیاد رویشی انجام میگیرد. در ازدیاد به وسیله بذر با کاشت فندق بلافاصله پس از برداشت همراه با پریکارپ به مقدار زیادی جوانهزنی را کاهش میدهد. حذف پوسته بذر مثل حذف پریکارپ جوانه زنی را تا ۸۱ درصد افزایش میدهد. خواب بذر با یک دوره استراتیفیکاسیون به مدت ۶ ماه برطرف میشود. در صورتیکه فندق دیر برداشت شود (آخر شهریور) پریکارپ میوهها سخت میشود در اینصورت ابتدا یک دوره استراتیفیکاسیون گرم در ۲۰ درجه سانتیگراد ضروریاست و بهدنبال آن بذور فندق باید در معرض یک دوره سرما (۴ درجه سانتی گراد) قرار گیرند. در میوههایی که زود برداشت میشوند (آخر مرداد) آندوسپرم و جنین اغلب به اندازه کافی رشد نمیکند و جوانهزنی این قبیل بذور بهخوبی صورت نمیگیرد. برای از بین بردن خواب بذور فندق اگر آنها را به مدت ۶ هفته در معرض سرمای ۵ درجه سانتیگراد قرار داده و سپس به ۲۰ درجه سانتیگراد منتقل شوند، اسید جیبرلیک در بذر تجمع یافته و موجب جوانهزنی میشود.
ازدیاد بوسیله قلمه
ازدیاد بوسیله خوابانیدن
ازدیاد بوسیله پیوند
زمینهای شیبدار قبل از کاشت باید تراسبندی شوند تا بتوان درختان فندق را با فواصل مناسب در آنها کاشت این عمل استفاده از کودهای شیمیایی، دامی و نیز آبیاری را تسهیل میکند. در هنگام کاشت باید دقت شود داخل چالهها عاری از سنگ باشد زیرا وجود سنگ ریشهها را محدود میکند. کاشت فندق در اواخر زمستان یا در بهار صورت میگیرد. در هنگام کاشت پس از حفر گودالها در ته هر گودال مقداری خاک را به صورت کپه ریخته و ریشه نهال را در روی آن قرار میدهند سپس بقیه گودال را با خاک رویی پر کرده و آنرا سفت میکنند. اطراف نهال را با خاک اره یا خاک سست پوشانده و آنرا آبیاری میکنند. برای کاهش تعداد پا جوشها و حذف آسانتر آنها نهالها را از ارتفاع ۵۰ تا ۷۵ سانتیمتری سربرداری میکنند و تنه نهالها را به منظور جلوگیری از آفتاب سوختگی با یک ماده سفید رنگآمیزی کرده و یا با کاغذ سفید آنرا میپوشانند.
در صورتیکه فندق بهصورت بوتهای یا پرچین پرورش داده نشود، فاصله کاشت ۶ متر است. عملکرد فندق در حالت درخت بیشتر از حالت بوتهای است. در حالت بوتهای قسمت مرکزی ضعیف مانده و یا در اثر سایه قسمتهای بیرونی از بین میرود. فاصله کاشت بسته به اینکه در بین درختان فندق چیز دیگری هم کاشته شود متفاوت است.
هرس: در درختان بارده شاخههای جانبی که بر روی شاخههای اصلی قرار دارند هر سال هرس شده مر اخههای ضعیف حذف میشوند. اگر در هنگام کاشت هرس ریشه صورت گرفته باشد در مراحل بعدی نیاز به هرس کمتر خواهد بود ولی وقتی درختان فندق ۱۲ تا۱۵ ساله شدند، بهتر است مقدار زیادی از شاخههای جانبی هرس شوند تا رشد شاخههای قوی تحریک شود. در این حالت در هر درخت ۸ تا ۱۰ شاخه باقی میگذارند تا میوه بهتر پر شده و محصول افزایش یابد. اضافه کردن کود دامی به مقدار ۳۰ تن در پاییز به همراه ۶۰۰ کیلوگرم در هکتار سوپرفسفات و در بهار ۴۰۰ تا ۵۰۰ کیلوگرم سولفات آمونیوم یا ۳۰۰ تا ۴۰۰ کیلوگرم سیانید کلسیم و یا ۱۵۰ تا ۳۰۰ کیلوگرم در هکتار نیترات آمونیومپیشنهاد میشودمبارزه با آفات: آفات فندقها از قبیل کنه فندق، سرخور طومی فندق، سوسک چوب خوار، کنه مولد کال فندق، سپردار فندق، نماند، پژمردگی باکتریابی، پژمردگی فندق، پوسیدگی قهوهای یا آنتراکوز کپک خاکستری و بیماری ویروس موزائیک میباشد. آبیاری: اگر فندق در خاکهای حاصلخیز که ظرفیت نگهداری آب زیادی دارند کاشته شود به آبیاری کمی نیاز خواهد داشت حذف پاجوشها: حذف پاجوشها در اطراف تنه فندق ضروری است به منظور حذف موثر پاجوشها ضروریاست که عمل حذف، ۳ تا ۴ بار در سال و تا چند سال پس از کاشت صورت گیرد. حذف پاجوشهای جدید باید تا حد امکان از نزدیک محل رشد آنها صورت گیرد. مبارزه با علفهای هرز که توسط علفکشهای شیمیایی صورت میگیرد. گلدهی: گلدهی فندق ۳ تا ۴ سال پس از کاشت صورت میگیرد، ولی معمولاً باردهی از سال ۵ یا ۶ شروع میشود مدت باردهی ۱۰ تا ۲۰ سال است. شاخههایی که طول آنها ۱۶ تا ۲۵ سانتیمتر است بیشترین ظرفیت باردهی را دارند. تمام گونههای جنس Corylus یک پایه بوده، گلهای یک جنسی تولید میکنند و گردهافشانی آنها توسط باد صورت میگیرد. دوره گلدهی فندق در شرایط طبیعی حدود ۳ ماه طول میکشد که با گردهافشانی ارقام زودرس شروع شده و با مرحله اوج گلدهی در ارقام دیررس تمام میشود. فندق گیاهی خود ناسازگار است، لذا برای انجام گردهافشانی مطلوب، باید ارقام مختلف با هم کاشته شود. کاشت ۱۲ درصد درختان گردهافشان در شرایط
میوههای فندق پس از رسیدن بر روی زمین میریزند. میوههایی که به روی زمین میریزند، در اثر رطوبت خاک تغییر رنگ میدهند از این رو برای جلوگیری از آن باید در اولین فرصت پوست میوهها جدا شود. میوهها در طول فصل باید ۲ تا ۳ بار جمعآوری شوند. عملکرد درختان فندق بسته به سن و قدمت درخت فاصله کاشت، عملیات آمادهسازی خاک و عوامل دیگر متفاوتاست. اگر یک هکتار باغ ۲۲۰۰ کیلوگرم محصول تولید کند محصول خوبی داشتهاست عملکرد درختان بارده، از سالی به سال بعد دچار نوسان میگردد.