در طبیعت ، گیاهان سبز تنها موجوداتی هستند که قادرند انرژی نورانی (خورشیدی) را به ارنژی شیمیایی تبدیل کنند و بدین طریق ، مواد آلی مانتد قندها، نشاسته ها، چربی ها و پروتئین ها را تولید و زندگی را برای سایر موجودات زنده کره زمین امکان پذیر سازند . در گیاهان صفات بارز موجودات زنده {مثل رشد، تولید مثل ، تبدیل انرژی، واکنش در برابر عوامل محیطی و ترکیبات آلی } را می توان دید. پیکر هر گیاه شامل محوری است که از یکطرف به ریشه و از طرف دیگر به ساقه منتهی می شود میشود و از اندام هایی تشکیل شده که خود مرکب از بافت ها و سلول های مختلفی می باشند. در این قصل . مختصراً درباره ریخت شناسی (مورفولوژی) گیاهی بحث خواهد شد.
ریشه ، نخستین عضو یک گیاه است که از بذر کاشته شده خارج گشته و با محیط اطراف خود (معمولاً خاک ) تماس برقرار می کند. وظیفه ریشه در نبات عبارت است از: نگهداشتن پیکر گیاه در خاک ، جذب آب و مواد مدنی از خاک و انتقال آن به ساقه ، و ذخیره مواد غذایی. ریشه را از نظر منشاء و زمان تشکیل به سه گروه ریشه اصلی ، ثانوی و نابجا تقسیم بندی کرده اند. ریشه اصلی با اولیه. از رشد و نمو ریشه چه به وجود می آید و ریشه های ثانوی یا جانبی از ریشه اولیه منشأ می گیرد. انواع ریشه ها عبارتند از:
ریشه ذخیره ای
ریشه بیشتر گیاهان دوساله یا چند ساله ، ستبر شده و مقداری مواد غذایی را در خود ذخیره می کنند که مورد مصرف انسان و حیوانات قرار می گیرد مانند چغندر ، هویج و شلغم .
ریشه افشان
گیاهانی که فاقد ریشه اصلی اند دارای ریشه افشان اند : مانند ذرت .
ریشه های نابجا و جانبی
ریشه هایی را که بر ساقه یا برگ ظاهر شوند بجانبی ، و در مواردیکه ریشه های جانبی بطور مستقیم از ساقه خارج گردد آنرا ریشه نابجا نامند. ریشه هاییکه از ساقه و نعناع یا ساقه زیرزمینی مرغ خارج می شوند نابجا، و ریشه هاییکه از غده سیب زمینی می رویند جانبی اند . بعضی از گیاهان دارای ریشه های هوایی می باشند، که بخصوص برای گیاهان مناطق حاره بسیار مفیدند .
جوانه اولیه بذر، که پس از رشد و خارج شدن ریشه ظاهر می گردد و بسمت بالا (هوا) متوجه می شود ، ساقه گیاه را که بر روی آن متدرجاً برگ ها و شاخه ها پدیدار می شود تشکیل می دهد. اهمیت ساقه، در پیکر گیاه ، مانند ریشه بوده، وظایف آن عبارتست از : استوار نگهداشتن قسمت هوایی { برگ ها ، گل ها و میوه ها} ، انتقال مواد غذایی ، ساختن مواد غذایی، ذخیره مواد غذایی و تکثیر. ساقه از سه قسمت عمده : یقه، گره و جوانه تشکیل شده است.
یقه
محل اتصال ساقه به ریشه را یقه نامند. شناخت این محل ، برای پیوند زدن و نشاء نهال، اهمیت زیاد دارد.
گره
برآمدگی های روی ساقه جوان گیاه را که برگ ها از آن خارج می شوند گره نامند. فاصله بین دو گره را میان گره گویند. فاصله ی گره ها ، به تدریج، از پایین ساقه به طرف بالا کم می شود.
جوانه
جوانه در حقیقت ساقه بسیار جوان و کوچکی است که بوسیله فلس های بسیار سخت و محکمی پوشیده شده است. فلس ها بواسطه وجود جدار کوتینی و غیر قابل نفوذ خود، بافت های داخلی جوانه را از تغییرات محیط مخصوصاً سرما حفظ می نمایند. جوانه دارای اقسام مختلف از جمله انتهایی و جانبی (محورى) می باشد :
الف : جوانـه انتهایی: جوانه ای که در انتهای ساقه قرار دارد، جوانه انتهایی نامیده می شود که مسئول طویل شدن ساقه یعنی رشد و نمو طولی آن می باشد .
ب : جوانه جانبی : جوانه های جانبی در مجاورت برگ ها قرار داشته، در اکثر درختان مثمر ، مسئول تولید ساقه، برگ و گاهی غنچه و گل می باشد . در گیاهانی مانند هلو، بادام، جوانه جانبی مولد گل و یا مولد ساقه جداگانه بوده در حالیکه جوانه در سیب و گلابی و مو ابتدا یرگ و ساقه تولید می کند. سپس در روی این ساقه، گل آندیان ظاهر می شود.
گیاه، بنا بر اقتضای محیط، ساقه خود را تغییر شکل می دهد. تغییرات حاصله عبارتست از :
ساقه هوایی
ساقه هایی هستند که در خارج از زمین به رشد و نمو پرداخته از نور آفتاب بهره مند می شوند این ساقه ها ابتدا دارای رنگ سبز بوده و بعداً تغییر رنگ می دهند و به سه صورت ساقه هوایی معمولی، ساقه هوایی خزنده و ساقه هوایی بالا رونده دیده می شود.
الف: ساقه هوایی معمولی: اینگونه ساقه ها در هوا، بطور قائم قرار دارند و به صور مختلف ، مانند ساقه هوایی اصلی همراه با شاخه های منشعب از تنه (مثل درخت سیب و گردو) ساقه استوانه ای بدون انشعاب (مانند خرما) ساقه مساوی مجموف و فاقد انشعاب (مانند علات و خیزران) و ساقه های گوشتی (مانند کلم قمری، کرفس و کاکتوس) دیده می شوند.
ب : ساقه های خزنده : اینگونه ساقه ها از استقامت و استحکام زیادی برخوردار نبوده، بنابراین برروی سطح زمین قرار می گیرند و به هنگام نمو طولی حالت خزیدن پیدا می نمایند (مانند توت فرنگی و گوجه فرنگی) .
پ : ساقه های بالا رونده: اینگونه ساقه ها حالت ساقه های خزنده داشته، به تنهایی و آزادانه نمی توانند در هوا بایستند و باید بوسیله ای (مثل ستون – تنه درخت و قیم) تکیه داده ، بالا روند ( مانند لوبیای رونده ، نخود فرنگی).
ساقه های زیرزمینی : ساقه های زیرزمینی درون خاک قرار داشته ، فاقد سبزینه (کلروفیل) می باشند .
برگ ها، در اثر رشد و نمو جوانه های انتهایی و محوری ساقه، تولید شده، رشد آنها در مقایسه با ساقه و ریشه محدود است، و از دو قسمت اصلی پهنک و دمبرگ” تشکیل شده است. پهنک برگ دارای شبکه گسترده رگبرگ ها می باشد. رگبرگ ها نیز دارای انشعاباتی از دسته های آوند ساقه اند که از طریق دمبرگ وارد پهنک شده اند. رگبرگ ها ممکن است موازی (خرما و لاله) پنجه ای (انگور) و شاخه ای (گیلاس) باشد. پهنک برگ در نباتات گوناگون از نظر شکل (باریک و بلند، بیضی و قلب مانند)، نوک (تیز، گرد و پهن) و حاشیه (صاف، دندانه ای، مضرس و کنگره ای) متفاوت است. دمبرگ می تواند بلند، کوتاه، گرد و یا پهن باشد. در بعضی از گیاهان، مانند غلات، قاعده پهنک پهن شده و قسمتی از ساقه و یا تمام ساقه را احاطه می کند که به آن غلاف یا نیام برگ می گویند در بعضی گیاهان، مانند گل سرخ و لوبیا، دو زایده کوچک برگ سان با فلس مانند در پایین دمبرگ قرار دارد که به آنها گوشواره گویند.
برگ ها به دو دسته ساده و مرکب تقسیم می شوند ، پهنک در برگ های ساده کاملاً تقسیم نشده است ، در حالیکه برگ های مرکب تقسیم شده و چند بخش مجزا را بنام برگچه تشکیل می دهد.
معمولاً ، گیاه برای اینکه بتواند حداکثر استفاده را از نور بنماید و در ضمن خود را در برابر عوامل جوی نامساعد حفظ کند، حالتی تقارنی پیدا کرده و برگ ها و شاخه های فرعی آن بطور منظم و خاص در ناحیه گره ها، بر روی ساقه قرار می گیرند. اگر به هر گره فقط یک برگ متصل باشد برگ را متناوب و اگر از یک گره دو برگ خارج شده باشد برگ را متقابل و اگر از یک گره چند برگ خارج شده باشد به آن مارپیچی گویند.
در برگ گیاهان، طی دوره تکاملی شان، تغییراتی حاصل شده است که اغلب به منظور تطبیق محیطی یا تدافعی در برابر عواملی مانند باد ، سرما، گرما، خشکی و چرای حیوانات بوده است، نمونه هایی از تغییرات عمده برگ ها را در پیچک ها و تیغ ها مشاهده می کنیم . اغلب پیچک ها برگ های تغییر شکل یافته ای هستند که به گیاه کمک می کنند تا بتواند خود را به تکیه گاهی بچسباند و از آن بالا رود. تیغ ها که اغلب به آن خال هم می گویند برگ هایی هستند که رنگ سبز خود را از دست داده، باریک و مخروطی گشته ، و نبات را در برابر خشکی و حمله حیوانات محفوظ نگه می دارد.
برگ بیشتر گیاهان نواحی معتدله در اوایل بهار شکفته شده و در پائیز می ریزد، و نبات “خزان” می کند. در گیاهان یکساله علفی، برگ ها تا موقعی که گیاه زنده است زنده مانده و همراه گیاه از بین می رود. برگ های گیاهان سوزنی برگ، خرما، مرکبات و شمشاد به مدت چند سال بر روی درخت باقی مانده، و به تدریج می خشکند و می ریزند . عمل فرو افتادن برگ ، یا به اصطلاح “برگریزی ” برای گیاه مفید است چونکه گیاه، عضوی غیرفعال، مصرف کننده و یا بیمار را بدینوسیله می ریزد . ریزش برگ ، در بسیاری از گیاهان ، بوسیله ایجاد لایه سواگر در قاعده دمبرگ، صورت می گیرد. در ابتدا پکتین دیواره یاخته ای (سلولی) با کمک آنزیم حل شده و یاخته ها از هم جدا شده، دمبرگ ، تنها از طریقه آوندها، به ساقه متصل می ماند که آنهم به نوبه خود با عواملی مانند باد و باران جدا گشته، برگ به زمین می افتد . ریزش بموقع بسرگ ، در بعضی از گیاهان که محصول آنها را با ماشین برداشت می کنند، از اهمیت خاصی برخوردار بوده، اغلب با استفاده از مواد شیمیایی (هورمونها) اینکار را یکنواخت و تسربع می کنند .
یکی از اجزاء مهم نبات گل است که در نباتاتی که تنها به روش جنسی تکثیر می شوند موجب بقاء گونه می شود. در اثر تغییر و رشد و نمو یاخته های تشکل دهنده گل، بذر و یا میوه، که هم برای بقاء نسل گیاه و هم برای تغذیه انسان با جانوران اهمیت دارد ، تولید می شود. اجزاء تشکیل دهنده گل شامل پوشش گل و دستگاه مولد آن می باشد. پوشش گل شامل کاسه و جام و قسمت مولد آن شامل نافه و مادگی می باشد .خارجی ترین عضو گل کاسبرگ ها هستند که غنچه را می پوشانند و به مجموعه آنها کاسه گل می گویند. غالباً کاسبرگ ها سبزرنگ بوده و دوام آن در نباتات یکسان نیست. مثلاً در گیاهان خشخاش و شقایق کاسه گل بیش از ۲ تا ۴ روز بعد از باز شدن گل دوام ندارد، در حالیکه در خرما با دوام بوده و همراه میوه از درخت جدا می شود .
جام گل
دومین قسمت گل را گلبرگ ها تشکیل می دهند که به مجموعه آنها جام گل می گویند اکثریت آنها در اثر وجود رنگدانه های انتوسیانین و کالتنوئیدها قرمز، زرد ، نارنجی و بنفش می باشد.
نافه
نافه گل از تعداد زیادی میله باریک بنام پرچم تشکیل شده است . هر پرچم دارای دو قسمت میله و بساک می باشد. تعداد و شکل و اندازه پرچم ها در نباتات گوناگون، متفاوت است پرچم ها عضو نر گل بوده و دانه گرده را تولید می کنند .
مادگی
مادگی در مرکز گل قرار گرفته و عموماً کوزه ای شکل بوده و از سه قسمت تخمدان شامه و کلاله تشکیل شده است. کلاله ممکن است خشن، صاف ، چسبنده، منشعب و یا پر مانند باشد . مادگی در گیاهان، یا ساده است و یا مرکب. مادگی مرکب از دو یا چند برچه است. تخمک ها که بعداً تبدیل به دانه می شوند با کمک برجستگی شی به نام جفت به سطح درونی برچه ها متصل گشته اند.
گل های کامل و ناقص
گل هایی که دارای چهار قسمت کاسه، جام، نافه و مادگی باشند کامل و اگر فاقد کاسه و یا جام و یا هر دو باشند ناقص نام دارند. گلی که هم دارای پرچم و هم مادگی فعال باشد گل دوجنسی و اگر فقط دارای یکی از آن اندام های فعال باشد گل تک جنسی نامیده می شود. گل های خیار، ذرت و گردو تک جنسی اند و گیاهشان هم تک پایه، یعنی دارای گل هایی نر و ماده جداگانه می باشد. گیاهانی مانند خرما و پسته که گل های نر و ماده آن به ترتیب بر روی درخت نر یا ماده قرار دارد، گیاه دوپایه خوانده می شود.
گل آذین
طرز قرار گرفتن گلها بر ساقه گل دهنده گل آذین و یا آرایش گل نامیده می شود. ساقه گل دهنده در بعضی از گیاهان ، مانند لاله و زعفران ، فاقد انشعابات فرعی بوده ، به آن گل آفرین منفرد می گویند. در تعدادی از گیاهان، ساقه گل دهنده منشعب شده، و هر یک از این انشعابات به یک گل منتهی می شود. این نوع گل آذین را مجتمع نامند. گل آذین ها متنوع بوده و مهمترین آنها عبارتست از: گل آذین خوشه ای (گل شب بو) گل آذین سنبله ای (غلات) گل آذین دیهیم (گلابی و گیلاس) و گل آذین چتری (هویج).
