قلمه عبارتست از قسمتی از ساقه، برگ یا ریشه که از گیاه مادری جدا شده و در شرایط مساعد جهت ریشه زایی قرار می گیرد . انواع قلمه عبارتند از
گیاهانی (مانند گل ابریشم یا تمشک قرمز) که توانایی تولید جوانه های نابجا بر روی ریشه های خود دارند و پاجوش تولید می کنند، همچنین گیاهانی که ریشه گوشتی دارند (مثل بگونیای تکمه) را می توان بوسیله قلمه ریشه تکثیر شوند. روش گرفتن قلمه ریشه بدین ترتیب است که، در موقعیکه گیاهان در دوره استراحت یا خواب هستند و یا در اوایل بهار، ریشه هایی را که ۶-۵ میلیمتر قطر دارند، به طول ۱۵-۵ سانتیمتر، جدا ساخته آنها را در محیطی خنک، درون شن یا خاک اره مرطوب، نگه می دارند تا در آنها جوانه های نابجا تشکیل شود سپس آنها را به محل کاشت انتقال می دهند. گرفتن قلمه های ریشه در زمستان و نگهداری آنها در شاسی گرم یا گلخانه نیز معمول است که این ها در بهار به محل کاشت انتقال می یابند. قلمه ریشه را می توان بصورت افقی یا عمودی در محل کشت قرار داد. در حالت عمودی، باید دقت داشت که طرفی از ریشه که در اصل به طوقه نزدیکتر بوده بالا قرار گیرد.
معمولی ترین قلمه، قلمه ساقه است که در آن قسمتی از ساقه را که دارای جوانه جانبی یا انتهایی است از نبات مادری جدا ساخته، برای ریشه زایی در محیطی مساعد قرار می دهند تا پس از ایجاد ریشه بصورت گیاه مستقلی رشد کند. قلمه ساقه را می توان در مراحل مختلف رشد گرفت که انواع آن در زیر شرح داده شده است
در درختان خزان دار، این نوع قلمه، به طول ۲۵- ۱۰ سانتیمتر (گاهی تا ۷۰ سانتیمتر)، از شاخه های فصل جاری که رسیده شده و چوب آنها سفت گردیده و گاهی از شاخه های ۳-۲ ساله گرفته می شود. نمونه این گیاهان یاس زرد، انار ، انجیر، انگور و توت است . قلمه را باید در زمستان ، که گیاه در حال استراحت یا خواب است، از شاخه های قوی گرفت . قلمه ها معمولاً در موقعی گرفته می شوند که “احتیاج به سرما ” در انها از بین رفته باشد ولی این کار نباید دیرتر از وسط زمستان انجام گردد؛ زیرا قلمه ها، برای اینکه بتوانند ریشه تولید کنند و در بهار انتقال داده شوند، نیاز به زمان کافی دارند. در بعضی گیاهان (مانند انگور) می توان قلمه را در زمستان گرفت و در یک محل مناسب انبار کردو در اوایل بهار در محل اصلی کاشت. در سوزنی برگان ، قلمه چوب سخت از اواخر پاییز تا اواخر زمستان گرفته می شود ولی چون این قلمه ها برگدارند باید در شرایط مرطوب ریشه دار شوند تا آب از دست ندهند و خشک نشوند. ریشه زایی در این نوع قلمه خیلی طولانی است و ممکن است از چند ماه تا یکسالی وقت لازم داشته باشد. بطور کلی ، قلمه گیاهانی مانند شبه سرو، سرو خمره اى و سرخدار به آسانی ریشه می دهند؛ در حالیکه قلمه درخت نوئل ونراد دیر تولید ریشه می کنند؛ در این گیاهان طول قلمه معمولاٌ ۲۰- ۱۰ سانتیمتر بوده و از قسمت انتهایی شاخه های سال قبلی که رشد کامل کرده اند گرفته می شود. زخم کردن پائین قلمه ها ممکن است ریشه زایی را تسهیل کند.در بعضی از گیاهان (مانند درخت مرجان) ریشه دار شدن قلمه در صورتی موفقیت آمیز است که از شاخه های یکساله، همراه با مقداری شاخه دو ساله، گرفته شود در صورتیکه طول چوب دوساله که در پایین قلمه قرار گرفته خیلی کم باشد آنرا ” قلمه پاشنه دار” و چنانکه طول چوب دوساله به چند سانتیمتر برسد آنرا ” قلمه قنداقه دار” می نامند. در حالت دوم، گاهی چوب دوساله را در جهت طولی دو نیم می کنند به قسمی که روی سطح جانبی آن شاخه یک ساله قرار گرفته باشد .
این نوع قلمه را، بیشتر، از درختان خزان دار یا همیشه سبز برگ پهن ، از شاخه هایی که چوب آنها کمی سفت شده می گیرند. این نوع قلمه را، در هر موقع از سال، می توان گرفت : ولی اکثرا ًً این عمل در اواخر بهار که شرایط برای ریشه دار کردن قلمه ها مساعد است، بلافاصله پس از آنکه گیاهان رشد سریع خود را تمام کردند ، انجام می شود . معمولا ً گیاهانی مانند بـرگ نـو ، زیتون و مرکبات با این نوع قلمه زیاد می شوند ؛ برای این امر، قلمه را به طول ۷ تا ۱۴ سانتیمتر می گیرند و در صورت برگدار بودن فقط چند برگ در انتهای شاخه نگهداشته ؛ بقیه را حذف می کنند. این نوع قلمه از شاخه های انتهایی یا جانبی به دست می آید و لازم است که بلافاصله زیر گره آن برشی ایجاد شود.
این نوع قلمه از شاخه های در حال رشد نرم و آبدار بهاره گیاهان خزان دار یا همیشه سبز چوبی گرفته می شود. گیاهانی مانند ماگنولیا ، اسپیره و افرا بدینوسیله زیاد می شوند . برای این کار معمولاً، از انتهای شاخه ها، قلمه ای به طول ۱۲-۸ سانتیمتر گرفته می شود و برگهای پایین آن حذف می گردد. از آنجایی که چوب این نوع قلمه رشد کامل نکرده است ذخیره مواد قندی آن کم است بنابراین باید دقت کرد که برگ ها شاداب بمانند تا بتوانند عمل فتوسنتز را ادامه دهند. گاهی اوقات این نوع قلمه را در سیستم آبفشانی رطوبت بالا ریشه دار می کنند تا برگ ها پژمرده نشوند.
این نوع قلمه از ساقه های گوشتی و آبدار گیاهان علفی مانند داودی، حسن یوسف، شمعدانی و میخک گرفته می شود . روش کار بدین ترتیب است که از این گیاهان قلمه هایی به طول ۱۰-۷ سانتیمتر تهیه کرده و آنرا در شرایطی مانند آنچه برای قلمه چوب نرم گفته شد ریشه دار می سازند . در بعضی از انواع کاکتوس با آناناس که از محل قطع شاخه، شیره پررورده نبات بیرون می زند، بهتر است قلمه را چند ساعت قبل از قرار دادن در محیط کشت، در محل خشکی نگهداری کرد تا محل زخم آنها خشک شود و از فعالیت عوامل بیماریزا جلوگیری به عمل آید.
در این نوع قلمه زنی، در مقایسه با قلمه ساقه، تعداد گیاه بیشتری – از هر گیاه مادری – به دست می آید. در قلمه برگ، پهنک برگ گاهی همراه با دمبرگ و گاهی بدون آن گرفته می شود. پس از کشت، از پهنک و دمبرگ یا از هردوی آنها جوانه های اتفاقی شاخ و برگ و ریشه ایجاد می شود ولی خود پهنک قلمه برگ ندرتاً جزیی از نبات جدید می گردد. گیاهانی مانند بگونیا رکس ، سانسیوریا ، پپرومیا ، یشمی و بنفشه آفریقایی با قلمه برگ تکثیر می گردند.
در گیاهانی مانند بگونیا رکس، که دارای برگهای بزرگ است، روش کار بدین ترتیب است که برگ را از گیاه مادری جدا ساخته، رگبرگ های اصلی پشت برگ را، در چند نقطه با یک چاقوی تیز می برند و پشت برگ را روی محیط کشت قرار می دهند و برای نگهداشتن آن از سنگریزه و ریگ های درشت استفاده می کنند. گیاهان کوچک، در محلی که رگبرگ ها بریده شده اند، ظاهر می گردند و ریشه آنها در خاک فرو می رود. در بعضی گیاهان (مانند پپرومیا) قلمه را از برگ های جوان، همراه با دمبرگ ، گرفته و دمبرگ را در خاک فرو می کنند. در گیاهان گوشتی (مانند سانسیوریا) هر برگ را به قطعاتی به طول ۸-۵ سانتیمتر تقسیم کرده و در محیط کشت قرار می دهند ؛ گیاهان جدید در پائین هر قطعه ایجاد می گردند. در گیاهانی (مانند برگزا) ضمن رشد برگ ها ، جوانه هایی در حاشیه آنها ایجاد می شود که هرکدام ، پس از تماس با زمین، می تواند گیاه جدیدی ایجاد کند.
قلمه جوانه برگ شامل پهنک، دمبرگ، قسمت کمی از ساقه و جوانه جانبی که در پائین دمبرگ قرار گرفته است می باشد. گیاهانی مانند لیمو ، سیاهتوت، هورتنزیا ، عشقه ، کاملیا با این روش تکثیر می گردند. روش کار بدین ترتیب است که شاخه های سال جاری را که خوب رشد کرده اند انتخاب کرده، ساقه را – از حدود یک سانتیمتر بالا و یک سانتیمتر پایین برگ – جدا ساخته، آنرا در عمق ۵/۱ سانتیمتری محیط تولید ریشه قرار می دهند، بطوریکه برگ کاملاً با سطح خاک تماس داشته باشد . این روش در مواقعی به کار می رود که برگ های جدا شده از گیاه قادر به تولید ریشه باشند ولی شاخ و برگ نمی دهند، بنابراین باید توجه داشت که به جوانه قلمه برگ صدمه ای وارد نیاید.
از مطالعه گیاهان “سهل ریشه زا” و “سخت ریشه زا ” ، بعضی عوامل فیزیولوژیکی مؤثر در ریشه زایی مشخص گردیده است. این مطالعات نشان داده که ظرفیت یک قلمه ساقه، برای ریشه دهی ، توسط عکس العمل بین عوامل توارثی که در سلول های ساقه وجود دارند و عوامل زیر تعیین می گردد :
الف : مواد قابل حمل – این مواد قابل حمل، در برگ ها و جوانه های گیاهان ساخته می شوند و بعضی از انها عبارتند از: هورمون های گروه آکسین، مواد قندی، ترکیبات ازته ، ویتامین ها و موادی که تا کنون شناخته نشده اند. موادی که در ریشه زایی گیاهان ، با آکسین ها واکنش می نمایند معروف به “مواد کمک هورمونی ریشه زا هستند. عوامل فیزیولوژیکی موثر در ریشه زایی کاملاً مشخص نیستند ؛ زیرا هنوز در بسیاری از گیاهان (از جمله بعضی گونه های بلوط) ریشه زایی امکان پذیر نیست .
ب: میزان اکسین – ریشه دهی در ساقه ، متناسب با میزان اکسین آنست . به نظر می رسد که این عمل بوسیله جمع شدن اکسین در پایین قلمه ایجاد شود. البته معلوم شده که اکسین، فقط یکی از عوامل محرک ریشه زایی است ؛ زیرا در قلمه های سخت ریشه زا، تنها به کار بردن آکسین، ریشه زایی را تسهیل نمی کند. بعلاوه ، امروزه مواد دیگری که ریشه زایی را تحریک می کنند (مانند کاتکول)، یا از ریشه زایی ممانعت می کنند نیز پیدا شده اند.پ : وجود برگ و جوانه – وجود برگ ها و جوانه ها اثر زیادی روی ریشه دهی قلمه ساقه دارد . در بسیاری از گیاهان وجود جوانه، به عنوان منبع تولید کننده اکسین، موثر است؛ در حالیکه برگ ها منبع ایجاد کاربوهیدرات ها می باشند. در بعضی از گیاهان، تحریک ریشه زایی، بوسیله برگ ها و جوانه ها، ناشی از افزایش تولید مواد کمک – هورمونی ریشه زایی است که اثر اکسین و کاربوهیدرات ها را تکمیل می کند .ت : میزان مواد غخدائی موجود در گیاه – یکی از عوامل مهم در تعیین ظرفیت ریشه دهی ، مقدار مواد غذایی ذخیره در گیاه است . بطور کلی ، میزان رشد ریشه متناسب با میزان کاربوهیدرات ها است ؛ در حالیکه تعداد ریشه ها، ناشی از میزان ازت زیاد است ؛ با این همه، کمبود ازت نیز از ریشه زایی جلوگیری می کند.
ث : مرحله رشد گیاه – گیاهانی مانند عشقه ، سیب و بسیاری از سوزنی برگان، هنگامی که در مرحله نونهالی هستند قدرت ریشه زائی زیادی دارند ولی وقتی گیاه به مرحله گلدهی می رسد ریشه زایی آن بسیار مشکل صورت می گیرد.
ج: محل ساقه بر روی گیاه – محل ساقه ای که قلمه از ان گرفته می شود بر روی ریشه زایی اثر می گذارد. بطور کلی شاخه های جانبی از شاخه های انتهایی بهتر ریشه می دهند و چنانکه گفته شد شاخه های در حال رشد رویشی بیشتر از شاخه های گلدار ، ریشه زایی دارند .
چ : نوع بافت قلمه – در بعضی گیاهان، قلمه های چوب نرم و در عده ای دیگر قلمه های چوب سخت و یا حالاتی بین این دو، برای ریشه دهی ، مناسب ترند . با آنکه معمولاً در گیاهان سهل ریشه زا هر نوع قلمه به آسانی ریشه می دهد ، قلمه های چوب نرم گیاهان خزان دار که در بهار یا تابستان گرفته می شوند بهتر از گیاهان چوب سخت که در زمستان گرفته می شوند ریشه می دهند.
ح : زمان گرفتن قلمه – زمان قلمه گیری نیز ممکن است در ریشه زایی تاثیر بگذارد مثلاً در آزاله ، هرگاه قلمه چوب نرم در اوایل بهار گرفته شود بهتر از هر موقع دیگر ریشه می دهد . در حالیکه در بعضی دیگر از گیاهان همیشه سبز برگ پهن ، شاید مناسب ترین زمان برای گرفتن قلمه از اول بهار تا اواخر پاییز باشد .
عوامل محیطی، نقش مهمی ریشه زایی قلمه دارند . این عوامل عبارتند از :
الف : رطوبت – چنانکه رطوبت محیط بویژه در اوایل کاشت قلمه ها کافی نباشد، قلمه ها در اثر از دست دادن آب از بین می روند زیرا نمی توانند مقدار آبی که بوسیله تبخیر و تعرق از دست می دهند را کاملاً جبران سازند. معمولاً برای کاهش میزان از دست دادن آب توسط گیاه، تعداد برگ های روی قلمه را به حداقل می رسانند . اما بایستی توجه داشت که وجود برگ ها ، همانگونه که ذکر شد ، برای ریشه دهی لازم است ؛ بنابراین حتی المقدور باید از حذف برگ های جوان احتراز جست. گاهی ، گیاهان را تحت “سیستم آبفشانی ” قرار می دهند (در این سیستم ، آب بصورت ذرات ریز و در فاصله های زمانی قابل کنترل، از فواره های کوچکی بر روی گیاهان پاشیده می شود) تا رطوبت محیط را بالا نگهداشته از پژمردگی قلمه ها جلوگیری شود .
ب : دما – در قلمه ها لازم است که نمو ریشه قبل از نمو شاخ و برگ انجام گیرد. چنانکه گرمای محیط قلمه ها زیاد باشد. جوانه ها، پیش از آنکه تشکیل ریشه دهند، رشد خود را آغاز می کنند که این خود موجب اتلاف آب توسط برگ ها می گردد . در بیشتر گونه های گیاهی، دمای ۲۷-۲۱ درجه سانتیگراد در روز و ۲۱-۱۶ درجه سانتیگراد در شب، برای ریشه زایی مناسب می باشد . معمولاً به پایین قلمه ها “پا گرما ” ( حرارت تحتانی ) با دمای ۲۴ تا ۲۷ درجه سانتیگراد داده می شود تا تقسیم سلولی را در محیط تولید ریشه برانگیزاند . در همین حال، قسمت فوقانی قلمه باید در دمای پایین تری قرار گیرد تا تبخیر و تعرق و تنفس آن کاهش یابد.
پ : نور – به نظر می رسد که نور از ریشه دهی جلوگیری می کند ؛ یا به عکس ؛ عدم وجود آن ، در ریشه دهی موثر است . اثر نور در قلمه های علفی و چوب نرم به علت نقشی است که در فرآیند فتوسنتز و تولید کاربوهیدرات ها دارد اما قلمه های چوب سخت گیاهان خزان دار که مواد ذخیره ای کافی دارند و بی سبزینه اند درون تاریکی بهتر ریشه می دهند. بدیهی است که بعد از تولید ریشه و برگ وجود نور ضروریست .
ت : محیط کشت – محیط کشت عاملی است که بر روی در صد قلمه هایی که ریشه دار می شوند و نوع ریشه ای که بر روی انها ایجاد می گردد موثر است. محیط کشت باید رطوبت و اکسیژن کافی داشته و عاری از عوامل بیماریزا باشد. برای این منظور مخلوط های مختلفی از خاک، شن و “تورب خزه ” به کار می رود. قلمه های گیاهان سهل ریشه زا را می توان درون شن یا آب نیز ریشه دار ساخت.
ریشه زایی بسیاری از گیاهان را می توان، بوسیله مواد تنظیم کننده رشد، زیاد کرد. این مواد ریشه زایی را سرعت می بخشد، در صد قلمه های ریشه دار شده را زیاد می کند، تعداد و کیفیت ریشه را بر روی هر قلمه بالا می برد و بالاخره ریشه دهی را یکنواخت می سازد . مهم ترین مواد ترکیبی ریشه زا اسید ایندول بوتیریک و اسید نفتالن استیک هستند. فرم تجارتی این مواد بصورت گرد (پودر) است. و در صورت استفاده از آن، باید پایین قلمه ها را درون گرد فرو برد تا مقداری از آن به سطح بریده شده بچسبد ؛ (چنانکه قلمه ها خشک باشند می توان ته آنها را اندکی مرطوب ساخت). پس از به کار بردن مواد ریشه زا باید بلافاصله قلمه ها را در محیط تولید ریشه قرار داد.چنانکه از محلول مواد تنظیم کننده رشد استفاده می شود برحسب نوع گیاه، می توان محلول رقیق ۲۰ تا ۲۰۰ قسمت در میلیون به کار برد. پایین قلمه ها را، به مدت ۲۴ ساعت درون محلول رقیق قرار داده سپس بلافاصله در محیط تولید ریشه قرار می دهند. از محلول غلیظ ۵۰۰ تا ۱۰۰۰۰ قسمت در میلیون نیز ، برحسب گونه ای که به کار میرود، می توان بهره جست ؛: در این مورد، پایین قلمه ها را حدود ۵ ثانیه در محلول فرو برده سپس در محیط تولید ریشه قرار می دهند .
