بیماری های گیاهی را می توان بر حسب عوامل مولدشان به شش گروه غیرانگی ، قارچی ، ویروسی ، باکتریایی ، میکوپلاسمایی و نماتدی تقسیم کرد. برخی از حشرات و تعدادی از گیاهان انگلی مانند سس و گل جالیز نیز در گیاه تولید بیماری می کنند که در این فصل مورد بحث قرار نمی گیرند.
این گروه از امراض، غیر مسری بوده و در نتیجه عواملی مانند کمبود یا فزونی بیش از اندازه عناصر غذایی مختلف در خاک ، شرایط نامساعد محیطی و ناسازگاری بین پایه و پیوندک به وجود می آیند. در بعضی موارد، مانند انواع کمبودها و نامناسبی واکنش خاک، می توان بیماری را با افزودن مواد مورد لزوم به خاک درمان کرد. یکی از مهم ترین کمبودهایی که در ایران ، بخصوص در نواحی خشک به چشم می خورد کمبود یا نابسندگی مقدار آهن در خاک و یا غیر قابل جذب بودن این عنصر ، به دلیل قلیائی بودن خاک می باشد. علامت این بیماری رنگ پریدگی یا زردی فواصل بین رگبرگ ها در برگ های جوان و گاه سفید شدن این برگ هاست. در ایران کمبود آهن در بسیاری از گیاهان بخصوص مرکبات ، سیب ، به و چنار دیده می شود . امروزه تقریبا در همه مرکبات کاری های جنوب ایران مصرف کلات آهن به نام سکسترن برای جلوگیری و معالجه این بیماری متداول شده است.عده ای از امراض اندامی (فیزیولوژیکی) بخصوص آنهایی که در اثر ناسازگاری بین پایه و پیوندک بوجود می آیند، معمولاً معالجه ندارند و تنها راه مبارزه با آنها استفاده از پایه و پیوندک مناسب می باشد. از این نمونه می توان بیماری سیاه خط (سیاه شدگی محل پیوند) در گردو را نام برد که در عرض چند سال تاج درختان بزرگ و بارور را خشک میکند.مهم ترین بیماریهایی که در اثر شرایط نامساعد محیط بوجود می آید عبارتست از ترکیدن پوست تنه درختان در اثر سرمای زمستان ، آفتاب سوختگی پوست تنه و میوه بعضی از درختان در تابستان، ترک خوردگیه میوه هایی مانند انگور ، انار و گوجه فرنگی در اثر بهم خوردن دور آبیاری ، و پوسیدگی شده در میوه گوجه فرنگی و هندوانه در اثر مجموعه ای از گرمای هوا ، کمبود کلسیم و زیادی املاح خاک . این دسته از بیماریها پس از بوجود آمدن قابل معالجه نیستند ولی می توان با به کار بردن وسایل حفاظتی (مثل رنگ سفید در ساقه و تنه ، پوشانیدن میوه با شاخ و برگ، و تنظیم دور آبیاری از بروز بعضی از آنها جلوگیری کرد .
قارچ ها موجوداتی هستند که از بعضی جهات به گیاهان شباهت دارند ولی ، به علت فقدان سبزینه، مجبورند برای تغذیه از مواد آلی ساخته و پرداخته استفاده کنند. به استثنای انواع خیلی ابتدایی ، اندام رویشی در قارچ ها از میسلیوم تشکیل شده است. میسلیوم شامل رشته هایی است که ممکن است دارای دیواره عرضی و یا فاقد آن باشند. تولید مثل قارچ ها توسط هاگ که از طریق جنسی و یا غیر جنسی تولید می شود انجام می گیرد. قارچ ها را می توان به چهار گروه : فیکومیست ها ، اسکومیست ها ، بازیدیومیستها و قارچ های ناقص تقسیم کرد . فیکومیست ها که میسلیوم آنها فاقد دیواره عرضی است مولد امراضی مانند سفیدک کرکی با دروغی انگور ، بیماری مرگ گیاهچه در سبزی ها، باد زدگی سیب زمینی و گوجه فرنگی ، و گموز مرکبات می باشند. آسکومیست ها بیشترین تعداد امراض گیاهی را تولید می کنند. از امراض مهم این دسته می توان لکه سیاه سیب ، سفیدک گردی یا حقیقی در انواع گیاهان ، پوسیدگی سفید ریشه درختان و لکه آجری برگ بادام را نام برد. مهم ترین بیماری های ناشی از بازیدیومیست ها ، که در عین حال از نظر اقتصادی از مهمترین بیماری های گیاهی نیز محسوب می شوند زنگ و سیاهک ها می باشند. قارچ های ناقص نیز تعداد زیادی بیماری تولید می کنند که از اهم آنها ، در ایران می توان انواع پژمردگی آوندی، لکه موجی سیب زمینی و گوجه فرنگی ، بیماری غربالی درختان میوه هسته دار و برخی کپک های میوه را نام برد. قارچ ها معمولاً زمستان را بصورت غیرفعال ، روی سطح یا درون مواد گیاهی پوسیده ، بذر ، خاک و غیره می گذرانند و در بهار چرخه زندگی خود را از سر گرفته به نباتات میزبان حمله ور می شوند. محل حمله قارچ ها به گیاه میزبان ممکن است قسمت های هوایی (مثل ساقه ، برگ ، گل و میوه ) و یا قسمت های زیرزمینی (مثل ریشه ، طوقه ، ساقه رونده زیرزمینی، غده و پیاز ) باشد. همانند علف های هرز ، بهترین طريقه مبارزه با امراض قارچی جلوگیری از بروز آنهاست . ارقام مقاوم به بیماری ، و عمليات زراعی در این مبارزه نقش موثری دارند ولی سموم قارچ کش نیز بسیار مهم اند. قارچکش ها را می توان به سه گروه : ۱- مشتقات مس، ۲- گوگرد و مشتقات آن ٣- سموم آلی تقسیم کرد. معروف ترین ترکیب مس مخلوط بردو می باشد که از آهک و سولفات مس (به مقادیر مساوی) و آب تشکیل شده است. این ترکیب برای مبارزه با بسیاری از امراض قارچی موثر است. گوگرد و مشتقات آن مخصوص مبارزه با انواع سفیدک گردی هستند. مصرف سموم آلی قارچ کش، بخصوص پس از جنگ جهانی دوم ، رواج فراوان یافته و از آنها، برحسب مورد، برای مبارزه با انواع قارچ ها و نیز ضد عفونی کردن بذور ، به منظور پیشگیری از بروز امراض استفاده می شود . از مهم ترین قارچ کش های آلی رایج در ایران می توان کا پتان، دی تیوکاربامات ها شامل زینب ، مانب ، فربامه و غیره – که بجای ترکیب بردو قابل استفاده اند – پنتاکرو نیترو بنزین و آرازان که برای ضدعفونی کردن بذر بكار می روند، کاراتان که بجای گوگرد مورد استفاده قرار می گیرد ، و تعدادی قارچ کش انتقالی (سیستمیک) مانند بنومیل و توپسین ها را نام برد.
ویروس ها ذرات بسیار کوچک نوکلئو پروتئینی هستند که به علت اندازه کوچکشان تنها با میکروسکوپ الکترونی قابل رویت می باشند. از آنجا که این موجودات فاقد قدرت رشد و نمو و سوخت و ساز هستند از نظر برخی از محققین زنده محسوب نمی گردند ، لكن بعضی ها به دلیل اینکه ویروس ها قادر به تکثیرند و صعات خود را بطور ارثی منتقل می سازند آنها را زنده بحساب می آورند. ویروس ها فقط در داخل یاخته های زنده قدرت تكثیر دارند، هر چند که در بسیاری از موارد می توان آنها را بدون اینکه قدرت سرایت و فعالیت خود را از دست بدهند از بافت میزبان جدا ساخت و نگهداری کرد. در مورد ویروس ها، نامگذاری یی علمی برقرار شده است ولی هنوز ، بیشتر آنها را به نام مرضی که تولید می کنند می شناسند. طبقه بندی ویروس ها سابقاً بر مبنای علائم ظاهری بیماری های تولید شده توسط آنها انجام می گرفت که بر آن اساس آنها را به دو گروه : ویروس های مولد موزائیک و ویروس های مولد زردی تقسیم می کردند. این طبقه بندی از آنجا که صفات ذاتی ویروس را در نظر نمی گیرد و اخيرا ً نیز مشخص شده که اکثر بیماری های نوع زردی توسط میکوپلاسماها که گروه مستقلی هستند ایجاد می شود، در حال حاضر، دیگر کاربردی ندارد. از لحاظ ظاهری ، ویروس های گیاهی ممکن است بصورت میله ها یا رشته های خمش ناپذیر، رشته های خمش پذیر ، چند وجهی ، فشنگ سان و یا باسیلی شكل باشند.
انتقال ویروس ها به طریق مکانیکی (مثل سائیده شدن برگ گیاه سالم به برگ گیاه آلوده یا دست آلوده انسان) امکان پذیر است؛ ولی به استثنای چند مورد خاص، در طبیعت این طريقه اهمیتی ندارد . کلیه ویروس های گیاهی از طریق تولید مثل غیر جنسی گیاهان مانند قلمه زدن ، خوابانیدن و پیوند زدن قابل انتقال هستند و تعداد نسبتا کمی نیز از طریق بذر منتقل می شوند. ناقلین که شامل برخی حشرات ، کنه ها ، نماتدها و قارچ ها هستند مهم ترین عوامل انتشار ویروس در طبیعت می باشند. گیاه انگلی سس نیز می تواند به عنوان میانجی عبور ویروس از گیاه بیمار به گیاه سالم عمل کند ولی این گونه انتقال در طبیعت دارای اهمیت چندانی نیست .
علائم بیماری های ویروسی عبارتست از موزائیکی و ابلق شدن پهنک برگ و میوه در اثر کلروز موضعی و تقلیل رشد و بد شکلی اندام های گیاهی . این علائم برحسب درجه حساسیت گیاه میزبان می تواند از ملایم تا شدید متغیر باشد. بعضی از انواع ویروس ها ، اصولا در گیاه میزبان علامت خاصی ایجاد نمی کنند، در حالیکه بعضی می توانند میزبان را به سرعت از بین ببرند. از امراض ویروسی که در ایران شیوع دارد ، موزائیک های جالیز و توتون و حبوبات ، موزائیک چروکیدگی در برگ سیب زمینی ، زردی باقلا ، سر تابیدگی چغندر قند و گوجه فرنگی و خیار، و فام شکست گل شب بو را می توان نام برد.
مبارزه با امراض ویروسی عمدتاً از طریق تولید و استفاده از بذر غیر آلوده، نهال و یا پایه و پیوندک سالم ، ارقام مقاوم ، برخی عملیات زراعی و مبارزه با ناقلین صورت می گیرد . استفاده از حرارت نیز ، برای ویروس زدائی بافت های گیاه و کشت مریستم، در مواردی که بخواهند از گیاه آلوده برای تکثیر غیر جنسی استفاده کنند امکان دارد.
میکوپلاسماها کوچکترین موجودات زنده اند که از نظر اندازه حدود نصف باکتری ها و ۵ تا ۸ برابر ویروس ها هستند. این موجودات به دلیل عبور از پالایه ها یا صافی های ویژه جلوگیری از باکتری و نحوه انتقالشان توسط حشرات و شیوه تولید بیماری تا مدت ها جزو ویروس ها به حساب می آمدند؛ ولی چون پژوهش ها نشان داد که اینها دارای چند دیسگرایی(گرفتن شکل های مختلف) بوده، به تتراسیکلین ها حساس می باشند، مشخص گشت که به ویروس ها تعلق ندارند. از طرف دیگر، چون فاقد دیواره یاخته ای ضخیم هستند و تنها یک غشاء لیپوپروتئینی نازک سه لایه ، آنها را احاطه می کنند جزو باکتری ها نیز به حساب نمی آیند.میکوپلاسماها ، چندین دهه است که به عنوان عوامل بیماریزا در حیوانات و انسان و نیز به عنوان موجوداتی “گنده رو” شناخته شده اند ولی نقش عوامل شبه میکروپلاسمائی تولید بیماری های گیاهی تنها از سال ۱۹۶۷ معلوم شده است. درون گیاه، معمولاً ، میکوپلاسماها در بافت آبکش دیده می شوند و به این دلیل به آسانی از طریق پیوند و نیز در اثر حمله گیاهان انگلی (مثل سس) ، به نباتات سالم انتقال می یابند. برخی از حشرات ، مخصوصا ً زنجره ها ، در انتقال میکوپلاسماها رل اصلی دارند و آنها را مدتی در غدد بزاقی خود نگهداری کرده بعد به گیاه منتقل می کنند. مهم ترین علامت بیماری های میکوپلاسمائی زردی است ، ولی چون بعضی از ویروس ها نیز آنرا تولید می کنند نشانه قاطعی نیست ؛ در بعضی موارد نیز دمبرگ ها پهن و شبیه به برگ می شوند و اجزاء گل نیز حالت برگ مانند به خود می گیرند و شکل گیاه تغییر می کند؛ در درختان میوه هم ، گاهی جوانه های جانبی پس از رشد حالت جارو مانندی به انتهای شاخه ها می دهند.در حال حاضر تنها راه مبارزه با بیماری های میکوپلاسمایی گیاهان از راه مقابله با حشرات ناقل ، دفع علف های هرز ، استفاده از گیاهان مقاوم و دادن انواع تتراسیکلین به گیاه است که عمدتا ً جلوی تکثیر و ادامه فعالیت موثر این موجودات را می گیرند. از امراض مهم میکوپلاسمائی دنیا می توان جارویی شدن سیب، زوال گلابی، استولبور گیاهان خانواده بادمجان ، فیلودی شبدر ، سبزگرایی میوه مرکبات ، و زردی مینا را نام برد.مطالعه بیماری های میکوپلاسمائی در ایران ، در مراحل مقدماتی خود است. بر اساس علائم موجود در گیاهان ، بیماری برگ ریزی مرکبات شباهت زیادی به بیماری استابورن و تورم جوانه های گوجه فرنگی شباهت به استولبور دارد . زردی کنجد و جارویی شدن سیب نیز که بطور پراکنده گزارش شده ممکن است میکوپلاسمائی باشد.
باکتری ها ، موجودات تک یاخته ای بی سبزینه ای هستند که دارای دیواره سخت یاخته ای ولی فاقد اندام های داخلی مشخص (از قبیل هسته و میتوکندری) می باشند. از تعداد بسیار فراوان باکتری های موجود در طبیعت تنها هفت جنسشان، در گیاهان ، تولید بیماری می کند. این باکتریها از نظر شکل عموماً میله ای هستند.
باکتری ها از راه منافذ طبیعی گیاه مانند روزنه ها و عدسک ها و نیز از محل زخم ها وارد گیاه می شوند. هوای مرطوب و بارانی برای نشو و نمای باکتری ها بسیار مساعد است به همین دلیل در بعضی از نقاط ایران که دارای آب و هوای خشک است ، امراض باکتریایی چندان شیوعی ندارد .علائم عمومی امراض باکتریائی عبارتست از پوسیدگی، برگ لکه ای ، “خشکیدگی سریع برگ ها” ، پژمردگی های آوندی و رشد فوق العاده بافت ها که ممکن است بصورت تاول در اندام های گیاهی به ظهور برسد. باکتری ها زمستان را درون خاک و یا بافت های آلوده گیاهی و ندرتاً در محل های دیگر می گذرانند و در بهار توسط قطرات باران ادوات کشاورزی ، حشرات و غیره به گیاهان سالم منتقل می شوند. از امراض باکتریایی که در ایران گزارش شده می توان تاول ریشه و طوقه مو ، لکه زاویه ای برگ جالیز، “لكه شفاف (سیاه) گردو” و زگیل زیتون را نام برد.مبارزه با امراض باکتریایی به طرق مختلفی انجام می شود که مهم ترین آنها عبارتند از : هرس کردن و سوزانیدن کلیه اندام های آلوده ، استفاده از ارقام گیاهی مقاوم ، تهیه بذر سالم و ضد عفونی بذر. سمپاشی با آنتی بیوتیک هایی مانند استرپتومایسین در بسیاری از موارد کاملاً موثر است ولی گران تمام می شود. تعدادی از قارچکش ها مانند سولفات مس، کلرور جیوه و سرزان ، باکتری کش نیز هستند.
نماتدها شبه کرم های صاف بسیار ریزی هستند با شکل های متفاوت، که قسمت اعظم آنها ، به حالت آزاد، در خاک به سر می برند و بقیه ، انگل آدمیان و جانوران و گیاهان هستند. بیشتر نماتدهای انگل گیاهی خاکزی بوده، دارای دستگاهی خرطوم مانند هستند که دیواره یاخته های ریشه را توسط آن سوراخ کرده ، آنزیم خاصی به داخل یاخته ترشح می کنند و محتویات آنرا بصورت مایع در آورده قابل جذب می سازند. مواد تزریق شده باعث جلوگیری از تقسیم و یا بر عکس مایه تشدید تقسیم و نکروز در سلول های ریشه می گردد. نماتدها در روی ریشه علایم خاصی مانند زگیل ، گزند (ضایعه ) و پیچیدگی ایجاد کرده و گاهی از رشد طولی ریشه های فرعی جلوگیری می کنند. بدن بعضی نماتدها پس از تغییراتی تبدیل به یک کیسه محتوی تخم ها می شود که بصورت دانه هایی بسیار ریز بر روی ریشه قرار می گیرند. نماتدهای مولد زگیل ریشه ، در سراسر دنیا وجود دارند و به بسیاری از گیاهان حمله ور می شوند. ریشه گیاهان آلوده ممكن است ، بر اثر بیماری ، ضعیف شده در برابر حمله انواع قارچ ها و باکتری ها آسیب پذیر شود و آوندهایش از بین برود . علائم عمومی بیماری های نماتدی عبارتست از : ضعف و زردی عمومی شاخ و برگ ، کم شدن مقاومت در برابر شرایط نامساعد محیط، بروز عوارض کم آبی (مثل پژمردگی ) ، و بالاخره کم محصولی . مبارزه با نماتدها بیشتر بر اساس پیشگیری و با استفاده از ارقام مقاوم ، به کار بردن آیش و تناوب زراعی، و ضد عفونی کردن خاک بوسیله بخار آب و سموم تدخینی انجام می شود . بعضی از بافت های آلوده گیاهی (مانند غده ها ، پیازها ، پیازهای توپر و ریزوم ها ) را می توان با قرار دادن در آب داغ ضد عفونی کرد.
