پرورش گلها و گياهان زينتي

قدمت کشت و کار و نگهداري گل ها در ايران شايد همزمان با شروع کشاورزي بوده است. با نگاهي به تاريخ و فرهنگ ايران بنظر مي آيد که همواره ايرانيان در زمينه موضوعات مرتبط با گل ها جايگاه خوب و ارزنده اي داشته اند.

شايد قديمي ترين گلخانه هاي موجود در ايران که در حال حاضر هم فعال هستند قدمتي در حدود ۷۵ – ۷۰ سال دارند. در حقيقت اهميت اقتصادي اين رشته، سابقه طولاني در ايران دارد. زماني که بسياري از کشورها نامي در زمينه پرورش گل و گياه نداشته اند کشور ما با داشتن گلخانه هاي خوب و قابل قبول در زمان خود وضعيتي مناسب داشته است. کشت و کار پرورش گل هاي زينتي در ايران بعنوان يک رشته اقتصادي سابقه اي به قدمت احداث گلخانه ها ندارد اما از زمان هاي گذشته، گلخانه دارها کار تکثير و پرورش گياهان را براي سرگرمي، و گذران اوقات فراغت انجام مي دادند. در سال هاي اخير بدليل نياز روز افزون بازار و خواست افراد جامعه و بدليل محدود شدن فضاي زندگي مردم اين وضعيت کاملاً تغيير کرده است. بطوري که در سال هاي اخير احداث گلخانه هاي نسبتاً مجهز و کارآمد بمنظور کشت و پرورش و تکثير گياهان زينتي و نيز توسعه اقتصادي پيشرفت زيادي داشته است. ايران يکي از خواستگاه ها و زادگاه هاي طبيعي گياهان زينتي از جمله لاله، سنبل، زنبق، سيکلمه و برخي از درختچه ها و تعداد زيادي از درختان ميوه بشمار مي آيد، و در منابع علمي دنيا اسناد و مدارک مربوط به اين موضوع موجود است. ولي از نظر اقتصادي و صادرات گل و گياه هنوز موقعيت مناسبي در سطح دنيا ندارد.

موقعيت جغرافيايي ايران از دو نظر قابل ارزش است :
– از نظر آب و هوايي
– موقعيت نسبت به کشورهاي همسايه.
۱) ايران در يک منطقه پر رود با طول روز بلند و روشنايي کامل آفتاب قراردارد و از اين نظر مي تواند در بسياري از هزينه هاي مربوط به گرم کردن و روشن نگه داشتن گلخانه ها که براي کاشت و تکثير گياهان زينتي اهميت زيادي دارد، صرفه جويي کند.
۲) موقعيت ايران بدليل قرار داشتن در کنار کشورهاي پر مصرف گل و گياه از نظر اقتصادي حائز اهميت است. همسايه هاي شمالي و جنوبي ايران از خريداران بسيار خوب گياهان زينتي هستند. ايران با داشتن يک بازار متعادل و نسبتاً ثابت و دائمي قادر است جايگاه واقعي خود را در اين عرصه پيدا کند.

۱) هلند

۲) ايتاليا

۳) آلمان

۴) سوئيس

۵) دانمارک

۶) بلژيک

۷) سوئد

۸) ژاپن

۹) انگلستان

۱۰) استراليا

۱۱) فرانسه

۱۲) اسپانيا

۱۳) آمريکا

همانطور که مشاهده مي کنيد هلند مقام اول در بين همه کشورها را دارد و بقيه کشورها در رتبه بعدي قرارگرفته اند. از لحاظ موقعيت جغرافيايي و آب و هوايي و هم چنين وضعيت نيروي کار، ايران در مقايسه با هلند از موقعيت مناسب تر و ارزان تري برخوردار است. ارز آوري گل و گياه براي ايران يک موقعيت انحصاري است. در کشور ما گاهي ارز آوري گل هاي شاخه بريده با ارز آوري نفت مقايسه مي شود. بطوري که فروش ۲ تا ۳ شاخه گل (از بعضي انواع گل ها) مي تواند ارز آوري معادل يک بشکه نفت را داشته باشد و صادرات گل ها و گياهان زينتي مي تواند جانشين صادرات نفت شود. اما پارامترهاي لازم و شاخص هاي قابل قبول بازار جهاني براي پرورش گل و گياه را بايد مهيا کرد.

رشته ها و زير شاخه هاي متعددي در رابطه با گلکاري يا Flowery culture وجود دارد. يکي از اين موارد استفاده از اندام هاي گياهان زينتي مي باشد.

▪ گياهان يک ساله ياAnnual Plants ؛ گياهان زينتي که بعنوان گل هاي فضاي سبز استفاده مي شوند. اين گياهان معمولاً مقاوم به سرما نيستند و دوره زندگي نسبتاً کوتاهي دارند. مانند گل اطلسي و آحار.
▪ گل هاي دائمي يا Perennial Plants؛ گياهاني که بيش از يک سال در فضاي آزاد قابليت رشد و نمو دارند. مانند گل تاج الملوک، داودي و زنبق هاي دائمي.
▪ گياهان آپارتماني يا Indoor Plants؛ گياهاني که فقط در فضاي محدود آپارتمان ها و گلخانه ها قابل نگهداري هستند. مانند برگ انجيلي و فوتوس. انجام تحقيقات براي صادرات گل ها و گياهان زينتي يک امر مسلم و ضروري است. هم چنين مجموعه عواملي که در اين راستا بايد مد نظر قرار گيرند

گياهان گلدار گلداني يا Pot Plant؛ گياهاني که در فضاي مستور آپارتمان رشد و نمو مي کنند و بخش زينتي آن ها همان گل است. مانند گل حنا، سيکلامن ايراني، آزاليا و …

گل هاي شاخه بريده يا Cut Flowers؛ گروه بسيار بزرگي از گياهان زينتي در اين رده هستند. تعداد زيادي از گياهان زينتي بعنوان بخش هاي بريده شده و جدا از پايه مادري قابل عرضه به بازار هستند. نظير انواع ميخک، ژربرا، رز و ارکيده.

بسته به نوع بازار و سليقه خريداران تقريباً همه گياهان Cut Flowers شبيه بهم عرضه مي شوند. اينطور که برآورد نشان مي دهد معمولاً ميخک، رز و ژربرا سه محصول رده اول تا سوم گل ها شناخته شده اند.

درختان، درختچه ها و پيچ هاي زينتي يا Trees, Shrubs and Climbers؛ اين مجموعه در کشت و کار گياهان زينتي جايگاه ارزنده اي دارد و ايران مي تواند در اين قسمت موقعيت خوبي کسب کند.

▪ تعريف گل­خانه: گل­خانه ياGreen house به فضاي محدودي اطلاق مي­شود که قابليت کنترل شرايط محيطي مناسب را براي رشد گياهان از نواحي مختلف در طي فصول مختلف يک سال داشته باشد. طبق اين تعريف از جمله عملکرد گل­خانه، فراهم کردن شرايط محيطي لازم و مورد نياز محصولي معين است.

گل­خانه­ ها بر حسب اينکه چه نوع مصالح ساختماني در آن ها بکار برده شده است به نوع ثابت و متحرک تقسيم بندي مي­شوند. گل­خانه­هاي ثابت و متحرک بنا ­بر نياز در موقعيت معين، در جايي که مدنظر ما است احداث مي­شوند.

گل­خانه­هاي ثابت، به گل­خانه­هايي گفته مي شود که مصالح ساختماني بکار رفته در آن ها از جنس پايدار و با دوام باشد. پس بايد ساليان سال از آن ها استفاده کرد. بنابراين نکاتي در ساخت گلخانه هاي ثابت بايد در نظر گرفته شود.

۱) فاصله گلخانه تا بازار مصرف؛

۲) کيفيت آب از نظر سختي؛

۳) وجود بازارهاي فروش محلي؛

۴) دسترسي به کارگران متخصص.

▪ گلخانه يکطرفه: از يک جهت از نور کامل آفتاب بر ­خوردار است و از جهت ديگر از مصالح ساختماني پوشيده شده است. اين نحوه ساخت و ساز گل­خانه براي مناطقي با شرايط محيطي نسبتاً دشوار بسيار مطلوب است. در مناطقي که سرماي شديد يا يخبندان هاي طولاني وجود دارد، ساخت اين گلخانه ها به صرفه مي باشد.

▪ گلخانه دو طرفه:از دو جهت بطور کامل از نور آفتاب بهره­مند است. اين گلخانه براي کشت و پرورش بسياري از محصولات، ايده­آل و مناسب است. زيرا از جهت نور و درجه ي حرارت بطور کامل از نور خورشيد بهره مي برد.

▪ گلخانه نيمه دو طرفه: از يک جهت بطور کامل از نور آفتاب برخوردار است و از جهت مقابل تا نيمه از مصالح ساختماني پر شده و نيمه ديگر از جنس شفاف (شيشه) است.

گلخانه هاي سه گانه هر کدام براي يک اقليم معين مناسب مي باشند. اما بطور کلي براي مناطق مختلف ايران گلخانه­هاي دو طرفه بسيار مناسب و مطلوب هستند. چرا که در کشور ما، به علت برخورداري از نور فراوان مخصوصاً در زمستان مي توان در مصرف سوخت صرفه جويي بسيار خوب و با ­ارزشي داشت.

۱) درجه حرارت؛

۲) نور؛

۳) رطوبت؛

۴) مقدار گاز کربنيک(Co۲).

تنظيم درجه حرارت در گل­خانه­ها شرط اوليه براي رشد و نمو بسياري از گياهان است. نياز گياهان به درجه حرارت دامنه­هاي مختلفي دارد. بعضي ازگياهان درجه حرارت­هاي بالاتري نياز دارند مثل گياهان مناطق گرمسيري. بعضي ديگر در درجه حرارت­هاي کمتر از ۲۰ درجه سانتيگراد هم بخوبي رشد و نمو مي­کنند، مانند گياهاني که از مناطق سردسيري منقل شده اند نظير پامچال که در جنگل هاي شمال ديده مي شود.

اما چگونگي تنظيم درجه حرارت در گلخانه­ها بستگي به سيستم گرمايي دارد. انواع بخاري ها يا سيستم هاي گازي و … مي توانند مورد استفاده قرار بگيرند. اما دو شرط اوليه موجود در عامل گرم کننده

۱) توان توزيع يکنواخت دما در سطح گلخانه را دارا باشد؛

۲) فاقد اثرات مخرب زيست محيطي باشد.

همه گياهان به يک اندازه به نور نيازمند نيستند. بعضي از گياهان نياز به نور فراواني دارند و بعضي ديگر به نور کمتري نياز دارند. بنابراين گياهان را از نظر نياز نوري به سه گروه بزرگ تقسيم مي­کنيم:
گياهان روز بلندLDP : Long Day Plants براي به گل رفتن بين ۱۰ تا ۱۴ ساعت به نور نياز دارند، مانند گياهان فصلي تابستانه نظير آحار، اطلسي، ناز و ميمون.
گياهان روز کوتاه SDP: Short Day Plants براي به گل رفتن نياز نوري کمتر از ۱۲ ساعت دارند. که در نقطه مقابل گياهان روز بلند قرار مي گيرند، مثل گل داودي.
گياهان بي تفاوت به طول روز NDP: Neutral Day Plants براي نگهداري در منزل بسيار مناسب و مطلوب هستند. مثل گل حنا يا بگونيا که حساسيتي نسبت به طول روز ندارند و در تمام طول سال گل دارند.
به گل بردن گياهان روز کوتاه در طي ساعات روشنايي، طولاني به موضوع کنترل نور بر مي­گردد. در کشور ما با توجه به اينکه روزهاي آفتابي خيلي زياد است بايد نياز نوري گياه شناخته شود تا گياه در طي روزهاي بلند بخوبي از رشد رويشي برخوردار باشد. لذا گياهان روز کوتاه را به وسيله ي پايين آوردن ساعات روشنايي، بوسيله يک پرده تيره رنگ، و اصطلاحاً ايجاد شب­هاي طولاني به گل مي­بريم.

در گلخانه­ ها مقدار نور را به وسيله ي پوشاندن شيشه­ها با حصير، پاشيدن گفل و يا رنگ هاي قابل شست و شو و يا با استفاده از چادر­هاي الکترونيکي، کنترل مي کنيم.

تأ­مين رطوبت يکي از پارامترهاي مهم در گلخانه­ها است. براي رشد و نمو گياهان، البته بايد نيازهاي رطوبتي گياهان را بشناسيم. بعضي از گياهان به رطوبت هاي خيلي بالا نياز دارند و بعضي ديگر به رطوبت کمتري نياز دارند، مثل گل کاغذي. بعد از شناخت نياز رطوبتي گياهان، آن ها را در گلخانه­هاي خاص خود جايگزين مي­کنيم يعني همه گياهان در يک نوع گلخانه نگهداري نمي شوند. در سطوح تخصصي و بزرگ، هر گلخانه براي يک محصول و يا تعدادي محصول مشابه با نياز­هاي يکسان در نظر گرفته مي شود.

۱) آبياري؛

۲) پاشيدن آب به سقف و کف و جدار گلخانه؛

۳) کاربرد دستگاه هاي بخار ساز.

کاربرد Co۲ تقريباً معادل استفاده از مواد غذايي، کاربرد پيدا کرده است. در کشور ما که گياهان از لحاظ نوري در وضعيت مناسبي قرار دارند مي توان با بالا بردن مصرف Co۲ راندمان محصول را نيز بالاتر برد.
وجود Co۲براي انجام عمل فتوسنتز ضروري است. اين واکنش شيميايي منجر به توليد محصول سبز يا عملکرد گياه مي­شود . در اين واکنشCo۲ عامل بسيار مهمي تلقي مي­شود.

۶ CO۲ + ۶ H۲O à C۶H۱۲O۶ + ۶ O۲
گلخانه­هاي ايزوله و با شرايط استاندارد داراي Co۲هستند. لذا گلخانه­هايي که ارتباط کمتري با فضاي خارج دارند و يا گلخانه­هايي که تبادل گازي کمي دارند و در معرض رفت و آمد هاي مکرر و متوالي نيستند براي مصرف Co۲ مناسب­تر هستند.

۱) فصل و موقعيت زماني: در فصل هاي گرم و پر نور سال مقدار مصرف Co۲ بيشتر است؛
۲) نوع محصول: بسته به نوع محصول نياز به Co۲ نيز متفاوت است؛
۳) سن گياه: گياهان مختلف در سنين مختلف نيازهاي متفاوتي به Co۲۳.دارند.

– ماسه؛
– پرلايت؛
– ورميکولايت؛
– مخلوط ماسه و پرلايت ماسه
– محيط کشت معروف؛
– فاقد هر گونه عناصر؛
– ارزش آن به واسطه وجود تخلخل کافي، وجود اکسيژن و حفظ رطوبت.
اولين محيط کشت ماسه است که براي ريشه دار کردن گياهان ارزشي خاص دارد، زيرا قلمه هاي جدا شده از پايه هاي مادري ذخيره غذايي به اندازه کافي دارند. اندازه ذرات ماسه و تخلخل بين اين ذرات بسته به نوع قلمه ها متفاوت است پس بهتر است که براي قلمه هاي مختلف اندازه معيني از محيط کشت را استفاده کنيم.

– منشا آتشفشاني؛

– سفيد رنگ؛

– فاقد هرگونه ذخيره غذايي؛

– ارزش آن به واسطه ذخيره آب تا ۴ برابر وزن خود.

دومين محيط کشت که براي تکثير قلمه ها استفاده مي کنيم پرلايت است. و به دليل خصوصيات ذکر شده، در ريشه دار شدن قلمه ها يا گياهاني که در غير محيط خاک پرورش مي يابند بسيار مفيد و مناسب است. اندازه ذرات پرلايت بين ۴- ۲/۱ ميلي متر است و بسته به نوع مصرف و نوع قلمه براي تکثير از پرلايت هاي نرم و نسبتاً درشت استفاده مي کنيم. معمولاً مخلوطي از پرلايت هاي خيلي نرم و نسبتاً درشت به نسبت مساوي ترکيب مي کنيم و بعنوان يک بستر ريشه زايي از آن استفاده مي شود.

– ماده معدني از نوع ميکا؛

– حاوي سيليکات منيزيم، آلومينيم و آهن است.

در حقيقت يک رس حرارت ديده است که مي تواند مقدار زيادي آب را جذب کند. ورميکولايت بدليل قيمت نسبتاً بالايي که دارد مصرف چنداني ندارد. بعلاوه بعلت جذب آب حجمش زياد مي شود و نبايد تحت فشار قرار گيرد، زيرا تخلخلش را از دست مي دهد. فقط در موارد خاص براي سازگاري دادن يک گياه حاصل از کشت بافت در محيط جديد از اين ماده استفاده مي شود. بنابر اين براي تکثير معمول و متداول گياهان عمدتاً ماده مورد مصرف پرلايت يا ماسه است.

– به نسبت مساوي مخلوط مي شوند؛
– در سطح کاربردي مصرف زيادي دارد.
چهارمين محيط کشت، مخلوط ماسه و پرلايت است. به نسبت مساوي يک حجمي از پرلايت و ماسه نرم (همان چيزي که در اصطلاح باغباني ماسه بادي مي گويند) را با هم مخلوط مي کنند و قلمه ها را در آن قرار مي دهند. بعد از ريشه دار شدن قلمه ها و اطمينان از حجم ريشه، قلمه ها به محل مناسب ديگر انتقال مي يابند.
محيط هاي کشت قلمه ها فاقد هر گونه ذخيره غذايي بوده و بدليل آنکه فوق العاده سبک هستند تخلخل زيادي دارند و نمي توانند مواد غذايي را به مدت زيادي در خود نگه دارند. بعد از ريشه دار شدن گياهان چون نياز به عناصر معدني در گياه خيلي بالا مي رود، در يک خاک مناسب که ذخيره کافي اين مواد را دارند کشت مي شوند.