پیوند زدن عبارت است از متصل کردن دو قسمت گیاهی (مانند ساقه و ریشه، یا دو ساقه مختلف) به نحوی که آندو قسمت، توسط باززایی در محل اتصال، باهم یکی شده، به عنوان گیاهی مستقل ، به رشد ادامه دهند، قسمتی که در بالای محل پیوند قرار می گیرد پیوندک و قسمت زیرین که ریشه را تشکیل می دهد پایه خوانده می شود . هرگاه پیوندک از یک شاخه حاوی چند جوانه تشکیل شده باشد به آن پیوند شاخه گویند و هرگاه تنها از یک جوانه ، به انضمام اندکی از پوست و چوب تشکیل شده باشد آنرا پیوند جوانه می نامند . بعضی اوقات قطعه ای از ساقه که میان پایه نامیده می شود بین پایه و پیوندک قرار می گیرد . استفاده از میان پایه از زمان های پیش معمول بوده است و از قرن ها پیش دانسته شده که مثلاً در درختان میوه قرار دادن یک میان پایه کوتاه کننده، بین یک پایه پر رشد و یک پیوندک پر رشد، باعث تولید گیاهان پاکوتاه با میوه های زودرس می گردد .
مزایای پیوند زدن به قرار زیر است :
الف : با استفاده از پیوند ، می توان گیاهی را که دارای ریشه های ضعیفی است بر روی پایه ای که دارای ریشه قوی است قرار داد. به همین منظور می توان از پایه هایی استفاده کرد که در برابر شرایط نامناسب خاک، مانند زهکش بد یا سنگینی خاک ، یا در برابر حشرات و آفات مقاوم هستند .
ب : با پیوند زدن ، می توان از گیاهانی مانند بادام ، سیب ، گردو و اکالیپتوس، که تکثیرشان توسط سایر روش ها ممکن نیست، همگروه هایی پدید آورد .
پ : بوسیله پیوند ، می توانیم دیسه (فـرم ) های ویژه ای از رشد را به دست آورد؛ مثلا ً با پیوند زدن بید مجنون، که قادر نیست ریشه کافی تولید کند ، بر روی بید معمولی می توان دیسه مجنون را با ریشه ای قوی پدید آورد، یا نارون چتری را بر روی نارون معمولی پیوند زد و دیسه چتری ایجاد کرد.
ت : بوسیله پیوند، می توان ارقام جدیدی را، با استفاده از پایه های قدیمی، جایگزین ارقام قدیم ساخت. این عمل را پیوند سرشاخه گویند. مثلاً می توانیم باغی را که دارای سیب ترش است با استفاده از پیوند سرشاخه و پایه های قدیمی به باغ سیب گلاب تبدیل کنیم .
ث : با پیوند زدن می توان چند رنگ گل یا چند نوع میوه را بر روی یک پایه به وجود آورد. مثلاً می توان گل های رز سفید ، سرخ و زرد رنگ را بر روی یک پایه پیوند زد یا می توان نارنگی ، پرتقال و لیمو را بر روى يک پایه مرکبات تولید کرد. البته، این کار ممکن است از نظر تجارتی قابل اجرا نباشد زیرا رشد گیاه مرکب ، بواسطه وجود پیوندک های متفاوت ، نامتناسب می گردد. بهترین زمان برای پیوند شاخه زدن اواخر زمستان یا اوایل بهار (با استفاده از پیوندکی که در زمان استراحت گیاه گرفته شده و در دمایی نزدیک صفر درجه سانتیگراد انبار شده) و برای پیوند جوانه از اواسط بهار تا اواخر تابستان که پایه پوست می دهد ، می باشد.
این نوع پیوند وقتی به کار می رود که پایه و پیوند دارای قطری متساوی باشند که بین ۵/۰ تا ۵/۱سانتیمتر باشد . در درختان میوه (مانند پایه های یکساله سیب و گلابی) و درختان زینتی (مانند بعضی گونه های ختمی درختی) از این پیوند استفاده می شود. چون گاهی این روش پیوندی بر روی میز با سکوی گلخانه هم انجام می شود به آن پیونا رومیزی نیز گفته می شود. روش کار بدین ترتیب است که : پایه را در ۱۰ سانتیمتری بالای خاک قطع کرده، یک برش مورب به قطر حدود ۳ سانتیمتر در بالای آن ایجاد می کنند؛ پس از آن، در وسط این برش یک برش دیگر به شکل زیانه ایجاد می کنند. پیوندک را نیز برش های مشابهی می دهند بطوریکه بتواند با پایه جفت شود : پس از جفت کردن پایه و پیوندک باید محل پیوند را با چسب باغبانی پوشانید. در گیاهانی مانند موچسب نوع ساده این پیوند که فاقد زبانه است به کار می رود که در این صورت آنرا پیوند نیمانیم می نامند. همچنین گاهی برای بعضی گیاهان مانند یاس خوشه ای، پایه به شکل گاوه ای در آورده می شود و پیوندک را طوری تهیه می کنند که کاملاً درر آن جفت شود؛ در این صورت به آن پیوند زینی گویند.
این گونه پیوند برای پایه هایی که ۷ تا ۱۰ سانتیمتر قطر دارند به کار می رود . روش کار بدین ترتیب است که پیوندک را به طول ۱۰ تا ۱۲ سانتیمتر، با ۲ تا ۳ جوانه، می گیرند و ۲ تا ۴ سانتیمتر پایین آنرا به شکل گاوه ای در می آورند. برای تهیه پایه، ۲ تا ۳ برش به طرف مرکز چوب ایجاد کرده قطعاتی از پوست و چوب پایه را به صورت یک هرم مثلث القاعده معکوس در می آورند تا پیوندک کاملاً در آن جفت شود. پایه و پیوندک را طوری در هم قرار می دهند که لایه های زاینده آنها بر روی هم قرار گیرند.
این نوع پیوند ، ساده است و برای پایه هایی که ۲ تا ۳۵ سانتیمتر قطر دارند به کار می رود. روش کار بدین ترتیب است که یک برش عمودی بطول ۵/۲ تا ۵ سانتیمتر در پوست پایه زده و پوست را به آرامی برمی دارند. پیوندک را طوری تهیه می کنند که طرف درونی آن برشی بلند و قسمتی به نام شان، و طرف دیگر برش مورب کوتاهی داشته باشد. پیوندک را باید بین پوست و چوب قرار داده، محل پیوند را با دقت با چسب باغبانی بپوشانند . این پیوند باید موقغی زده شود که درخت پوست می دهد (یعنی پوست به آسانی از چوب جدا می گردد ) . انواع دیگری از این روش نیز وجود دارد .
این روش برای پایه هائی که ۳ تا ۱۰ سانتیمتر قطر دارند به کار می رود. پیوندک، در هنگام استراحت گیاه، از شاخه های یکساله گرفته می شود. روش کار بدین ترتیب است که سر پایه را قطع کرده ، در طول قطر سطح برش یک شکاف عمودی به طول ۵ سانتیمتر ایجاد می کنند، و دو پیوندک را که ته آنها به شکل گاوه ای بریده شده، در دو طرف آن قرار می دهند بطوریکه لایه های زایتد ه پایه و پیوندک بر روی هم قرار گیرند. محل پیوندک و نوک پیوندک ها باید با چسب پیوند پوشانیده شوند.
از این روش سه نوع پیوند جانبی زبان معار ، جانبی سطحی و جانبی کنده ای وجود دارد. در نوع جانبی کنده ای، شیوه کار بدین ترتیب است که، معمولاً بدون آنکه سر پایه قطع شود، یک برش مورب با زاویه ۳۰- ۲۰ درجه و به عمق ۵/۲سانتیمتر در آن زده می شود. پیوندک را به طول ۷ سانتیمتر می گیرند و حدود ۵/۲ سانتیمتر پایین آنرا به شکل گاوه ای می تراشند پس از قرار دادن پیوندک در پایه، در صورت لزوم پایه را از بالای محل پیوند قطع می کنند و محل پیوند را با چسب باغبانی می پوشانند.
در بعضی مناطق که احتمال می رود تنه یا شاخه درختی انشعابات و جوندگان ، یخبندان زمستانه یا وسائلی مکانیکی صدمه ببیند ، از پیوندها به نام پیوند تعمیری استفاده می کنند. از نمونه این پیوندها پیونع پلی است که برای تعمیر پوست درختان مورد استفاده قرار میگیرد. زمان پیوند پلی در اوایل بهار است که رشد فعالی گیاه آغاز می شود. روش کار بدین ترتیب است که وقتی که گیاه هنوز خواب است پیوندک را تهیه کرده و در تورب خزه نگه می دارند. برای تهیه پیوندک، از شاخه هایی که ۲-۱ سانتیمتر قطر دارند استفاده کرده، هر سر آن را بطور مورب می برند تا سر پیوندک گاوهای شکل شود. قسمت های مرده پوست درختی که صدمه دیده برداشته می شود تا به بافت های زنده فعال برسند ؛ برشهایی عمودی، به فاصله ۷-۵ سانتیمتر، در بالا و پائین قسمت صدمه دیده زده می شود به طوریکه پیوندک در آن جفت شود و قسمت گاوه ای شکل زیر پوست درخت برود. باید توجه داشت که پیوندک، وارونه قرار داده نشود . پیوندک را با میخ در محل خود محکم نگه می دارند و با چسب باغبانی می پوشانند .
این نوع پیوند برای تعمیر و تقویت ریشه هایی که بوسیله جانوران، بیماری ، یا وسایل کشاورزی صدمه دیده اند بکار می رود. در پیوند اتصالی ؛ پایه و پیوندک هر دو روی ریشه های خود هستند بدین ترتیب که نهال های بذری یا قلمه های ریشه دار را دایره وار، گرداگرد گیاه صدمه دیده می کارند یا از پاجوش های همان گیاه استفاده می کنند . گیاهان جوان اطراف گیاه اصلی ، به اندازه ای که قرار است پیوند زده شود ، کوتاه می گردند و یک برش مورب ۱۰ سانتیمتری در بالای آنها، در سمتی که درخت صدمه دیده قرار دارد، زده می شود . در سمت دیگر هم یک برش کوتاه زده می شود تا انتهای پیوندک بصورت گاوه ای شکل در آید. برش هایی به اندازه پیوند ک روی پایه زده می شود و نوک گاوه ای شکل گیاهان جوان در زیر پوست درخت صدمه دیده قرار داده می شود و با میخ محکم می گردد. میخ زدن ممکن است در تمام طول شاخه نیز انجام پذیرد. محل پیوند با چسب باغبانی پوشانده می شود. این پیوند باید به مجرد پوست دادن درخت در فصل رشد ، انجام شود.
گاهی روی درخت، شاخه های بزرگی وجود دارند که زاویه آنها با تنه اصلی کم است و خطر شکسته شدن دارند . برای جلوگیری از این مشکل ، یک شاخه کوچک مناسب (پیوندک) در نزدیکی شاخه بزرگی که قرار است بر روی آن پیوند زده شود (پایه) برگزیده، به اندازه ای که لازم است کوتاه می گردد و به روشی مشابه پیوند اتصالی به شاخه اصلی پیوند زده می شود.در این نوع پیوند، دو گیاه مستقل، که جوش خوردن آنها به روش های دیگر تکثیر به سختی انجام می گیرد، به هم پیوند زده می شوند و پس از آنکه جوش خوردند قسمت فوقانی پایه در بالای محل پیوند بریده می شود. پیوند مجاورتی را می توان در هر موقع از سال انجام داد ولی جوش خوردن پیوند در صورتیکه پیوند در فصولی که گیاه رشد فعال دارد زده شود سریع تر است . این پیوند شیوه های گوناگونی دارد که ساده ترین روش، آنست که در محل پیوند ، پوست را به اندازه ۵- ۵/۲سانتیمتر از هر دو ساقه چنان برداریم که برش ها هم اندازه و صاف بوده، لایه ها زاینده روی هم قرار گیرند. سپس هر دو ساقه را به هم بسته ، با چسب باغبانی می پوشانیم.
