نعناع Labiatae: تيره
hortensis Satureia: .نام لاتين
Savory Summer: نام انگليسى
گياهى اســت از خانــواده نعناعيان كه در ايــران ۱۲ گونه علفى يكســاله و چند ســاله دارد كه ۸ گونه ى آن مختص ايران است. hortensis Satureja كه به مرزه تابســتانه معروف اســت، گياهى اســت يكســاله با شــاخه هاى نازك به رنگ ســبز مايل بــه كبــود و مخلوط با قرمــز و داراى برگ هاى متقابل، ســاقه ى چهارگــوش، گلهاى نامنظم و دوجنســى بــه رنگ صورتى تا آبى- سفيد، ميوه كپســول داراى دانه هاى قهوه اى تيره و وزن هزار دانه اش ۴/۰ تا ۶/۰ گرم اســتداراى ساقه منشعب به طول ۱۰ تا ۳۰ ســانتى متر كه به ســهولت بر اثر دارا بودن ظاهرى به رنگ ســبز خاك آلود يا مايل به خاكســترى از گونه هاى مجاور تشــخيص داده مى شــود رنگ ســاقه آن تيره تر از برگ اســت بعــلاوه در محل گره ها انشــعاباتى حاصل مى كنــد كه آنها نيز بــه نوبه خود منشــعب مى گردند بطوريكه گيــاه به صورت بوته پرپشــتى جلوه مى نمايد. برگهاى آن باريك دراز، نوك تيز، نرم و پوشــيده از تارهاى كوتاه است كه به همين سبب به رنگ سبز مات يا مايل به خاكســترى جلوه مى كنــد. برگهاى آن منحصراً يك رگبرگ دارد و در سطح آنها نيز نقاط ريزو فراوانى كه عبارت از غده هاى اســانس داراســت ،ديده مى شود. طول برگ ۱ تا ۳ ســانتى متــر و پهناى آن ۲ تا ۴ ميلى متــر، گلهاى كوچك و دو جنســى و سفيد رنگ مرزه كه در تابســتان ظاهر مى شود وضع مجتمع در طول انشــعابات ساقه دارد. ميوه كوچك، كروى شكل و از نوع كپسول است.
نوع خودروى آن بيشــتر در زمينهاى خشك آهكى و در محلهاى ً گرم آفتابگير و نواحى ســنگلاخى و مزارع شنى مى رويد. اصولا مرزه در طول رويش به هواى گرم و نور كافى نياز دارد. بذور در دماى ۱۲ تا ۱۵ درجه سانتى گراد جوانه مى زند ولى درجه حرارت مطلــوب بــراى جوانه زنى آنها بين ۲۰ تا ۲۲ درجه ســانتى گراد مى باشــد. گياهان جوان به درجه حرارت پائين حســاس هستند و بطوريكــه در ۱ -تا ۲ -درجه ســانتى گراد دچار ســرما زدگى شــده و خشك مى شــوند. رشــد مرزه در دماى ۱۰درجه سانتى گراد متوقف مى شــود. PH خاك براى كشت مرزه بين ۶/۵ تا ۲/۸ مناسب است.
پس از برداشت محصول قبل در اولين فرصت كود حيوانى ً پس از برداشت محصول قبل در اولين فرصت كود حيوانى كاملا آماده سازى خاك پوســيده در صورت نياز به زمين اضافه مى گردد. ســپس شخم متوســطى (به عمق ۲۵ تا ۲۸ ســانتى متر) زده مى شــود پس از اينكه كلوخه ها به وسيله ديسك خرد شدند زمين را تسطيح مى كنند. پس از تسطيح كودهاى شيميايى مورد نياز گياهان به خاك اضافه مى شــوند.در فصل پائيز هنگام آماده سازى خاك افزودن ۵۰ تا ۶۰ كيلوگرم در هكتار اكســيد فســفر و ۶۰ تا ۸۰ كيلوگرم در هكتار اكسيد پتاس ضرورى است. همچنين افزودن ۵۰ تا ۸۰ كيلوگــرم در هكتار ازت در فصل بهار هنگام آماده ســازى زمين براى كاشــت گياه در افزايش عملكرد نتايــج مطلوبى دارد.اواخر زمستان بستر خاك را براى كاشت بذر آماده مى نمايند.
تاريخ و فواصل كاشت مرزه را مانند ســاير گياهان يكســاله مى توان با اكثر گياهان به تناوب كشت كرد بطوركلى ۲ تا ۳ سال پس از برداشت مرزه بايد آنرا در همان زمين كشت كرد. دماى مطلوب براى جوانه زنى بذر مرزه۲۰ تا ۲۲ درجه سانتى گراد است و از آنجائيكه مرزه به سرما نيز حســاس است مناســبترين زمان براى كاشت اين گياه فصل بهار (اواخر فروردين – ارديبهشت) است.
كاشت رديفى در زمين اصلى در فصل بهار شروع مى شود. فاصله رديفها در كشــت مرزه متفاوت است و بســتگى به روش كشت دارد. در سطوح كوچك كه عمل كشت به وسيله دست انجام مى گيرد فاصله رديفهاى كاشت از يكديگر بين ۲۵ تا ۳۰ سانتى متر مناسب مى باشد. چنانچه اين عمل با ماشين بذر كار انجام گيرد فواصل ۴۵ تا ۵۰ سانتى متر براى رديف ها مناسب تر است. تعداد بذر در هر متر طول رديف ۱۲۰ تا ۱۴۰ عدد مناســب است. عمق بذر مرزه در خاكهاى مختلف متفاوت و بين ۵/۰ تا ۵/۱ سانتيمتر مى باشد. كاشت بذر در اعماق بيشتر مناسب نيست و سبب عدم سبز شدن آنها مى شود. براى هر هكتار زمين به ۴ تا ۸ كيلوگرم بذر نياز اســت. توصيه مى شود پس از كشت غلتك مناسبى زده مى شــود زيرا اين عمل لايه سطحى خاك را متراكم مى كند و تاثير خوبى دريكســانى جوانه زنى بذر دارد. پس از كشــت زمين را بايد آبيارى نمود.
در صــورت متراكم بودن گياهــان در طول رديف ها آنها را تنك مى كنند مرحله ۴ تا۶ برگى زمان مناســبى براى اين كار اســت. در طول رويش مرزه، مبارزه با علف هاى هرز ضرورت دارد. قبل از كاشت اســتفاده از علف كش آرزين (Aresin (به مقدار ۳ تا ۴ كيلوگــرم در هكتار و كار مكــس (Karmex (به مقدار ۲ تا ۳ كيلوگــرم در هكتار تاثير خوبى در از بين بردن علف هاى هرز دارد.پس از كاشــت بذر و قبل از رويش مى توان از محلول يك درصد گراماكســون (Gramaxon (براى مبارزه با علف هاى هرز اســتفاده نمود. وقتى كه طول گياه به ۱۰ تا ۲۰ ســانتى متر رســيد مى توان از علف كش آرزين به مقدار ۱ تا ۲ كيلوگرم در هكتار به صورت محلول پاشى استفاده كرد. براى گسترش سطح برگها و افزايش عملكرد اســتفاده از محلــول غذايى ۴/۰ درصد و اكســال (Waxal (يا محلول غذايى مشــابه مفيد است.انجام كولتيواتــور بين رديف ها بخصوص پس از اولين برداشــت نقش عمــده اى در افزايش عملكرد دارد. مــرزه كم و بيش به آفات و بيماريها مقاوم است.
گياهان در مرحله گل دهى حاوى حداكثر مقدار اسانس مى باشند از اينرو برداشت پيكر رويشى آنها از اين مرحله آغاز مى شود. در صورت مراقبت مناسب از نظر آبيارى رسيدگى به خاك و عناصر موجود در آن جهت رويش مناســب گياه، مى توان در طول سال ۲ يا حتى ۳ بار محصول برداشــت نمود. اولين برداشــت همواره ً در آغاز گل دهى انجام مى گيرد. دومين برداشــت معمولا اواخر شــهريور – اوايل مهر مناسب مى باشد.برداشت محصول توسط ماشين يا داس صورت مى گيرد و كليه اندام هاى هوايى گياهان برداشــت مى شــوند. پس از جمع آورى محصول را خشــك مى كنند. دماى مناسب براى خشــك شدن اندام هاى رويشى مرزه ۴۰ درجه ســانتى گراد اســت. مقدار عملكرد وزن خشــك پيكر رويشــى بين ۴/۱ تا ۸/۱ تن در هكتار اســت. اگر هدف از كشت مرزه جمع آورى آنها باشد تنها يكبار آن هم در هنگاميكه ميوهها ً مى رسند،اقدام به برداشت مى شود. معمولا ۱۴۰ تا ۱۶۰ روز پس از سبز شدن بذر ميوه ها مى رسند. زمان مناسب براى جمع آورى بذر دراوايل شــهريور ماه است. رنگ بذر از اوايل شهريور بتدريج قهوه اى مى شود. تاخير در برداشت بذر مناسب نيست زيرا بذور ً كاملا رسيده با كوچكترين ضربه اى به اطراف پراكنده مى شوند مقدار محصول بذر بين ۱۵۰ تا ۳۰۰ كيلوگرم در هكتار است.
تبريز – خوى ، ارسباران ، نواحى مختلف خراسان پرورش آن در نواحى مختلف كشور رايج است
اســانس گياه مرزه داراى طبيعت گرم، اثر مقوى معده، تســهيل كننــده عمل هضم، ضد نفخ و مدر اســت. براى معالجه اســهال بســيار مناسب است و ضدعفونى كننده قويى مى باشد. اين گياه را بــه عنوان چاشــنى و ادويه به همراه گوشــت به كار مى برند. دارويى به نام تيميان دارويى به نام تيميان Thymian كه از مرزه ، آويشن، رازيانه و اكاليپتوس ساخته شده است در داروخانه هاى شور موجود است و داراى اثر ضد سرفه و خلط آور مى باشد.
اســانس مــرزه از تقطير با بخار آب از برگ ها و سرشــاخه هاى برگدار حاصل مى شــود. اين اســانس مايعى بى رنگ و يا مايل به زرد اســت و داراى ۳۰ درصد كارواكرول و ۲۵ درصد ســيمن است.
