دانه، برگ، ريشه، عصاره و پوست درختان و انواع گياهان موجود در طبيعت، اولين ترکيباتي بود که آدمي از بدو تولد به جاي قرص و ديگر داروهاي شيميايي از آن براي درمان بيماري ها بهره گرفته است. اين ترکيبات اگرچه جنبه تغذيه اي نيز داشت ولي به سبب درمان و تسکين درد، باعث حفظ بقاي انسان مي شد.
حال چندين هزار سال از نسل هاي اوليه درمان با داروهاي گياهي مي گذرد ولي هنوز عطر عطاري ها از کوچه و بازار شهر به مشام مي رسد.
هنوز قديمي ترين گياهان دارويي در بازارچه هاي سنتي يافت مي شود و عطاران با اتکاء به همان داورها، درمان بسياري از دردها را ترجيح مي دهند.
اما بايد دانست که گرچه گرايش به استفاده از چنين رستني هايي طي چند دهه اخير رواج بيشتري پيدا کرده ولي عوارض ناشناخته آن، تهديدي جدي براي مصرف خودسرانه و بيش از حد مجاز آنها محسوب مي شود.
بررسي تاريخچه گياهان دارويي نشان داده است که تمدن هاي مختلف هر کدام خواص متفاوتي براي داروهاي گياهي تعريف کرده اند و حتي برخي از يافته هاي آنها نقطه اشتراک نيز داشته است.
مصري ها و چيني هاي باستان، يافته هاي خود را بر کاغذ پاپيروس مي نوشتند و پس از آن حکيم ابوعلي سينا تجربيات خود و اطلاعات به دست آورده از ديگران را در قالب کتاب قانون به رشته تحرير درآورد و در دسترس ديگران قرار داد.
تنوع و گستردگي خواص گياهان دارويي فعلي چنان است که حتي برخي از آنها به دليل خاصيت سمي شان مورد مطالعه قرار گرفته اند. بطوري که دسته اي ازگياهان به عنوان سم فلج کننده و يا کشنده براي آلوده کردن نيزه در جنگ ها استفاده مي شد.
با گسترش و کشف هر چه بيشتر گونه هاي جديد گياهان دارويي، ساليانه افراد زيادي به استفاده از اين منابع روي مي آورند زيرا معتقدند گياهان دارويي فاقد هرگونه عوارض جانبي است. اين مسئله به گونه اي رواج پيدا کرده که روزانه در کنار داروهاي شيميايي، داروهاي گياهي متنوعي در کارخانجات ساخته و توزيع مي شود.
دکتر شمس علي رضازاده، رئيس پژوهشکده گياهان دارويي جهاد دانشگاهي، همواره تفاوت بارزي را بين داروهاي گياهي و شيميايي قائل شده و مي گويد:گياهان دارويي به لحاظ آن که از جنس طبيعت بوده و انطباق و همخواني بيشتري با بدن انسان دارند، کاربردهاي وسيعي در طبابت داشته و دارد تا جايي که علمگياهان دارويي در دانشگاه ها تدريس شده و دانشمندان بسياري در حال کشفيات جديدي در رابطه با آن هستند.
آنچه تفاوت بارز داروهاي شيميايي و گياهي را نشانگر مي شود، مدت زمان مصرف، نحوه استفاده، غلظت دارو و عوارض جانبي آن است.
از آنجا که غلظت مواد مؤثر در داروهاي گياهي کمتر بوده بنابراين واضح است که اثرات آن با شدت کمتر و در فاصله زماني بيشتري روي خواهد داد. نکته ديگر آن که، اگرچه گياهان دارويي در درمان برخي بيماري ها مؤثر به شمار مي آيد ولي در کنترل بيماري هاي حاد از جمله افزايش فشار خون کاربردي ندارد زيرا دارو در فاصله زماني کوتاه تأثير دارد.
لازم است براي درمان بيماري هاي حاد مانند افزايش ميزان چربي يا فشار خون و مشکلات قلبي در مرحله اول داروهاي شيميايي که پزشک تجويز کرده است، مصرف شود و پس از دوره کامل درمان، تحت نظر پزشک و با تجويز وي داروهاي گياهي به عنوان درمان مکمل و نه درمان اصلي به کار گرفته شود.
اين در حالي است که اختلالات دستگاه گوارش، اسهال، يبوست، بيماري هاي پوستي، اگزما و مشکلات روحي و عصبي که هنوز به مرحله حاد و شديد نرسيده قابل درمان با استفاده از داروهاي گياهي است.
اغلب گياهان دارويي حاوي ترکيبات متنوع از جمله مواد لعاب دهنده، تانين، پلي ساکاريدها و بسياري ترکيبات ناشناخته اند که اثرات مختلفي بر بدن انسان دارد.
از سوي ديگر تغليظ مواد مؤثر در فرآيند تبديل گياهان دارويي به داروهاي گياهي ممکن است فرآيندهاي ناخواسته اي را در دارو موجب شود که علاوه بر تأثير بر ميزان اثربخشي، عوارض جانبي هم به دنبال داشته باشد.
چهل سکه، نوعي گياهي دارويي است که براي درمان آلزايمر مفيد شناخته شده و گردش ضعيف خون را بخصوص در پاها تسريع مي کند. بررسي هاي گوناگوني نشان داده است اين گياه به وسيله اتساع عروق خوني و افزايش ميزان گردش خون مانع از تجمع پلاکت هاي خوني شده و در نتيجه اثرات برخي داروهاي شيميايي رقيق کننده خون مانند وارفارين را افزايش مي دهد.
سنبل کوهي نيز از ديگر گل هاي با خواص دارويي است که قرن هاست به عنوان داروي اختلالات خواب شناخته شده است.
اگرچه داروهاي گياهي به واسطه ويژگي طبيعي بودن شان بي خطر به نظر مي رسند ولي به دلايل مختلفي از جمله ناشناخته ماندن ميزان مجاز مصرف، طبقه بندي نادرست و آزمايشات ناکافي در رابطه با عوارض جانبي آنها، ممکن است سلامتي انسان را به خطر بيندازد.
تحقيقات حاکي از آن است که مصرف بيش از اندازه از انواع گياهان، پوست را در برابر اشعه ماوراء بنفش خورشيد حساس کرده و ممکن است واکنش هاي آلرژيک را به دنبال داشته باشد.
ناراحتي هاي گوارشي، خستگي، بي خوابي، مسموميت کبدي نيز از ديگر عوارضي است که به دنبال مصرف خودسرانه و بي رويه اين قبيل گياهان بروز پيدا مي کند.
مثلاً مصرف بيش از اندازه سير، زنجبيل، گياه چهل سکه و يا گل مينا، خطر خونريزي را به چندين برابر افزايش مي دهد.
برخي از انواع گياهان حاوي فلزات سنگيني مانند جيوه و کادميوم است که مصرف خودسرانه آنها در طولاني مدت عوارض جبران ناپذيري به دنبال خواهد داشت، بنابراين مصرف بموقع و براساس تجويز پزشک بهترين راه بهره گيري از خواص مفيد گياهان دارويي است.
در حال حاضر اقلام زيادي از گياهان و داروهاي گياهي در ايران وجود دارد که ممکن است مکانيزم اثر آنها ناشناخته و يا داراي مکانيزمي شبيه به داروهاي شيميايي باشد. اما آنچه مهم شمرده مي شود آن است که در برخي موارد حتي گياهان نيز با برخي داروهاي مورد استفاده تداخل پيدا کرده و سلامت جسماني را به خطر مي اندازد.
مطالعات کلينيکي نشان داده است برخي از گياهان دارويي با انواعي از داروهاي مصرفي مانند داروهاي رقيق کننده خون، قرص هاي جلوگيري از بارداري، داروهاي تجويزشده در اختلالات تنفسي، آسم و داروهاي ضدافسردگي تداخل پيدا کرده و ممکن است اثربخشي آنها را کاهش داده و يا منجر به پيدايش عوارض جانبي شود.
گياهان دارويي اگرچه مزاياي فراواني دارند ولي همواره احتياط هنگام مصرف لازم است و توصيه مي شود در صورت استفاده از آن، حتماً تحت نظر پزشک بوده تا عوارض و تداخلي با داروي شيميايي در حال مصرف نداشته باشد.
گاهي اوقات استفاده از يک نوع گياه يا ميوه با خواص دارويي حين مصرف داروهاي شيميايي مهم شمرده نشود درحالي که ممکن است عوارض بيشماري به دنبال داشته باشد.
به عنوان مثال آب گريپ فروت حداقل با ۸۰ نوع دارو تداخل ايجاد مي کند و بر جذب و متابوليزه شدن بسياري داروها تأثير مي گذارد. از سوي ديگر مصرف آب گريپ فروت با داروهاي تجويز شده براي بيماري هاي قلبي و کاهش فشار خون تداخل ايجاد کرده و منجر به پيدايش عوارضي جديد مي شود.
اگرچه بسياري گياهان دارويي براي بيماري هايي مانند افزايش چربي و قند خون پيشنهاد مي شود ولي بايد دانست که اين قبيل فرآورده ها در درجه اول تحت نظر پزشک و در درجه دوم به عنوان داروي مکمل پس از مصرف داروي شيميايي به کار برده شود زيرا بسياري از داروهاي خوراکي و حتي انسولين که براي بيماري ديابت تجويز مي شوند با اغلب گياهان دارويي تداخل داشته و خطرناک است.
در حال حاضر، داروهاي موجود در بازار به سه دسته کلي تقسيم بندي مي شود. دسته اول مکمل هاي دارويي است که بدون نسخه پزشک قابل تهيه است اما مصرف آن در کنار ديگر داروها ممکن است عوارضي به دنبال داشته باشد.
دسته دوم، داروهايي است که بدون نسخه پزشک قابل تهيه بوده و عوارض چنداني به دنبال ندارد. دسته سوم ترکيباتي که فروش آن تنها با دستور پزشک مجاز است.
هر سه دسته داروي موجود در بازار ممکن است شيميايي يا گياهي باشد اما نکته مهم آن است که هيچکدام از آنها تفاوت عمده اي با يکديگر ندارند.
در حال حاضر تصور غلطي که وجود دارد آن است که داروهاي با منشأ گياهي، عوارض کمتري داشته و کم خطرترند درحالي که اين تصور درست نيست و هر داروييحتي با منشأ گياهي علاوه بر منافع، عوارضي نيز دارد.
اگرچه در حال حاضر چندين دارو با منشأ گياهي براي درمان آلزايمر تجويز مي شود ولي اين بدان علت نيست که مصرف آن بدون نسخه پزشک مجاز است و عوارضي نخواهد داشت.
دکتر اميرحسين جمشيدي، دکتراي گياهان دارويي در اين رابطه مي افزايد: از آنجا که مصرف داروهاي گياهي خطر تداخل با جذب برخي مواد غذايي دارد، لذا لازم است قبل از آغاز مصرف با پزشک در رابطه با عوارض آن و نحوه مصرف مشورت شود.
نکته قابل توجه ديگر آن که، داروهاي گياهي نيز بايد از مراکز فروش معتبر و يا عطاري هايي که مجوز پخش داشته اند، تهيه شود. همچنين به تاريخ مصرف، عوارض جانبي و نحوه مصرف نوشته شده روي دارو توجه شود.
مصرف برخي داروهاي گياهي غيراستاندارد، نه تنها بدن را با کمبود ويتامين ها و املاح روبه رو مي کند بلکه با تأثير بر برخي انتقال دهنده هاي شيميايي در مغز مانند کته کولامين ها، ممکن است باعث افسردگي شديد شود. لذا داروهايي که حتي در برخي رسانه ها تبليغ مي شوند ولي مورد تأييد وزارت بهداشت نيستند، نبايد مورد استفاده قرار گيرند.اين در حالي است که گاهي اوقات مصرف برخي داروهاي گياهي لازم است همراه با کنترل قندخون و يا ديگر فاکتورهاي خوني باشند بنابراين مراجعه منظم به پزشک و مشورت با او، بسياري عوارض ناگوار را به حداقل مي رساند.
نعنا، آويشن، زردچوبه و فلفل جزو گياهان دارويي هستند که در رژيم غذايي مورد استفاده قرار مي گيرند و تجربه نشان داده است که عارضه اي ندارند. اما با اين حالگياهاني وجود دارند که نه تنها شناخت کافي از آنها نيست بلکه تجربه اي در رابطه با مصرف طولاني مدت آن کسب نشده است بنابراين احتياط اولين شرط لازم هنگام استفاده از چنين ترکيباتي است تا از تشديد يکسري بيماري هاي زمينه اي نيز پيشگيري شود.
از آنجا که سيستم ايمني بدن کودکان تا قبل از دوسالگي هنوز کامل نشده است، استفاده از داروهاي گياهي و يا گياهان با خواص دارويي عوارض وخيمي به دنبال دارد بنابراين مصرف چنين ترکيباتي در کمتر از دو سالگي توصيه نمي شود. اين مسئله در رابطه با افراد کهنسال نيز صادق است بطوري که به علت تضعيف سيستم ايمني در چنين سن و سالي، افراد را نسبت به عوارض حساس تر مي کند.زنان باردار نيز سومين گروه در معرض خطر محسوب مي شوند که به دليل فعال بودن سيستم توليد مثل، نسبت به فرآورده هاي دارويي واکنش نشان داده و خود را دچار مشکلاتي مي کنند. همچنين ترکيبات دارويي موجود در گياهان يا فرآورده هاي گياهي از طريق شير مادر به کودک منتقل شده و ممکن است عوارضي در شيرخوار به دنبال داشته باشد.تهوع، سرگيجه، کهير و اختلالات گوارشي مهمترين علائم حساسيت به داروهاي گياهي و يا گياهان دارويي است و در اين شرايط مراجعه به پزشک ضروري است.
