سن گندم یکی از مهمترین آفات غلات، بخصوص گندم و جو، در اکثر نقاط کشور ایران می باشد. هرسال برایکنترل این آفت سم پاشی می شود. یکی از روشهای کنترل این آفت کنترل بیولوژیکی در پناهگاه های زمستانهبا استفاده از قارچ بووریا باسیانا می باشد. در این دستورالعمل نحوه تولید و کاربرد این قارچ برای کنترل سنگندم تشریح خواهد شد. قارچ بووریا در مناطق زمستانگذران موجب تلفات در سن گندم شده و از جمعیت آنبرای سال بعد می کاهد.
سن گندم (Eurygaster integriceps Put.) یکی از مهمترین عوامل محدودکننده تولید غلات بخصوص گندم و جو، در اکثر نقاط کشور ایران می باشد. هرسال برای کنترل این آفت حدود یک و نیم میلیون هکتار سم پاشی می شود. یکی از روشهای کنترل این آفت کنترل بیولوژیکی در پناهگاه های زمستانه با استفاده از قارچ بووریا باسیانا می باشد. تجمع سن گندم در زیر بوته های گیاهان مرتعی در دسته های تجمعی به اندازه ایست که با از بین بردن آنها در سطحی حدود یک متر مربع )تنها در زیر یک بوته( می توان حدود ۴۰۰ متر مربع از مزارع گندم را از خسارت اقتصادی سن گندم نجات داد. از طرف دیگر آلوده سازی مناطق زمستانگذرا به عامل بیمارگر یعنی قارچ بووریا می تواند ذخیره آلوده سازی برای مزرعه و سال بعد را نیز تامین نماید. تولید قارچ در داخل کشور نیز روش نوینی را در کنترل بیولوژیک ایجاد خواهد کرد که علاوه بر ایجاد اشتغال پشتوانه خوبی برای شرکتهای تولیدکننده مواد بیولوژیک خواهد شد.
سن گندم (Eurygaster integriceps Put.) کلیدی ترین آفت گندم و جو در ایران می باشد. خسارت این آفت در برخی سالها منجر به کاهش عملکرد ۳۰-۲۰ درصدی در جو و ۶۰-۵۰ درصدی در گندم شده است. این آفت همچنین از طریق تزریق بزاق حاوی ترکیبات شیمیایی به درون دانه غلات، سبب از بین رفتن گلوتن می شود و در نتیجه کیفیت پخت آرد را به میزان زیادی کاهش می دهد. سن گندم دارای یک نسل در سال است و هر کدام از آن ها حدود یک سال زنده می مانند.
مرحله اول:
تولید مثل و تکامل در مزرعه که با جفتگیری، تخم گذاری و تکامل پورگی مشخص می شود.
مرحله دوم:
فاز غیر فعال است که در این مرحله حشرات کامل در طول تابستان، پاییز و زمستان به حالت دیاپوز می روند و زیر گیاهان مرتعی و گاهی درختان جنگلی، زیر سنگ ها و برگ های خشک تابستانگذرانی و زمستان گذرانی می کنند.
مرحله سوم:
مهاجرت از کوه به مزارع و یا برعکس مهاجرت از مزارع به اماکن زمستان گذرانی است
– كنترل مكانيكي:
شامل جمع آوری حشرات بالغ از مناطق زمستان گذرانی است.
– كنترل زراعي:
مثل استفاده از گیاهان زراعی زودرس و استفاده از واریته هایی از غلات که زودتر می رسند به صورتی که برداشت محصول قبل از خروج پوره ها از تخم باشد
– كاربردگياهان مقاوم:
برخی ارقام جو و گندم در مقابل تغذیه و خسارت سن گندم مقاومت بیشتری دارند. برای استفاده از این ارقام باید براساس منطقه از کارشناس ترویح کمک و مشورت گرفت.
– كنترل شيميايي:
رایج ترین روش کنترل سن گندم استفاده از سموم شیمیایی است. البته سموم شیمیایی تنها سن گندم را نمی کشند، بلکه کلیه حشرات مفید موجود در مزارع را نیز از بین می برند. برای کنترل شیمیایی سن گندم به روش صحیح و موثر باید با کارشناسان مجرب مشورت شود
– كنترل زيستي:
سن گندم دارای دشمنان طبیعی زیادی می باشد که هم در مزرعه و هم در مناطق زمستانگذران جمعیت این حشره را کاهش می دهند. برخی از این دشمنان متعلق به زنبورهای پارازیتوئید تخم سن، مگس های پارازیتوئید و پوره و حشره کامل تعدادی از شکارچی ها می باشند. در مزرعه میزان پارازیتیسم زنبور پارازیتوئید تخم سن می تواند خیلی بالا باشد و گاهی تا ۹۰ % نیز می رسد، اما در بیشتر مواقع میزان پارازیتیسم پایین است . تولید و کاربرد زنبورهای پارازیتویید در مزرعه نتایج خوبی را در بر داشته است. میکروبها به ویژه قارچ های بیمارگر در مناطق مستانگذران نیز مهم هستند.
مکان های زمستانگذرانی سن گندم اغلب ارتفاعات کوه ها و مراتع است. پوشش گیاهی در این مناطق اغلب غنی و رطوبت نسبی در زیر گیاهان بالاست. خاک زیر بوته ها نرم و دارای مواد آلی است. سن گندم اغلب در این مناطق و زیر بوته ها تجمع می کند، به طوری که گاهی صدها سن زیر بوته دیده می شود این شرایط برای فعالیت قارچ های بیمارگر حشرات بسیار مناسب است. به طوری که سن ها به شکل طبیعی به این قارچ ها آلوده می شوند تحقیقاتمختلف نشان داده است که بارندگی، رطوبت خاک و تجمع زیاد سن زیر بوته ها، کنترل این آفت را از طریق همه گیری بیماری میسر می سازد. همچنین مشخص شده است که سنهای زمستانگذران در اسفندماه نسبت به آلودگی قارچی بسیار حساسترند. بنابراین چنانچه محل های زمستانگذرانی با قارچ بیمارگر تلقیح شوند تعداد زیادی سن زیر بوته ها آلوده شده و از بین می روند و یا اینکه آلودگی را با خود به مزرعه می برند. آلوده سازی بوته های گیاهی درمناطق زمستانگذران ساده بوده و یک کارگر روزانه می تواند تا ۵ هکتار را در مناطق پر تراکم سن گندم آلوده سازی نماید. برخلاف سموم شیمیایی کاربرد قارچ در این اماکن نیاز به هیچ وسیله خاصی نداشته و روی موجودات دیگر اثرات جانبی ندارد.
براساس تحقیقات انجام شده، توصیه می شود از قارچ Beauveria bassiana ا ستفاده شود. اما این قارچ دارایجدایه هایی می باشد که هر کدام دارای ویژگیهای خاصی هستند. برای داشتن تولید مناسب و ایجاد مرگ و میر قابل قبول روی سن گندم باید از جدایه مناسب برای تولید استفاده نمود. برای این کار باید قبلا جدایه قارچ را از طبیعت از محیط های مختلف و زیستگاه سن گندم بدست آورد. اما این روش کافی نیست زیرا هنوز مشخص نیست کهکدام جدایه بهترین است. لذا باید طبق روش های استاندارد آزمایش های زیست سنجی را انجام داد تا به موثرترینجدایه دست یافت. روش دیگر تهیه جدایه از مراجع ذیصلاح نظیر موسسه تحقیقات گیاه پزشکی کشور که دارای کلکسیون های مختلفی از قارچ های بیمارگر می باشد، اقدام نمود برای اندازه گیری تعداد اسپور تولیدی از لام گلبول شمار (Neubauer improved Haemocytometer) استفاده شود. اندازه گيیری pH با pH متر دیجیتالی انجام شود.اندازه گیری درجه حرارت و رطوبت نسبی محیط با ترمو هیگرومتر دیجیتالی صورت گیرد برای تولید قارچ در محیط مایع برای ایجاد حرکت در محیط مایع از شیکر دوار استفاده شد. برای جداکردن اسپور از محیط مایع از سانتریفوژ استفاده گردد .در صورت لزومبرای ضدعفونی ظروف و محیط های غذایی از اتوکلاو با توان و ظرفیت مناسب استفاده شود. برای کشت قارچ روی محیط های غذایی زیر لامینارفلو که عاری از میکروب باشد، عمل گردد.
ترجیحاً سکو بندی شده، برای آماده سازی مواد اولیه کشت، تلقیح ، کشت قارچ در محیط مایع، محل استقرار اتوکلاو، لامینارفلو، شیکر و غیره
محلی برای شتشوی ظروف نگهداری ظروف و غیره
محل نگهداری محیط های کشت تلقیح شده با قارچ، قفسه بندی شده کامل، برای استفاده بهتر از فضا فاصله طبقات از یکدیگر ۵۰ سانتی متر، کف طبقات اگر شبکه ای باشد بهتر است، دارای منبع نور برای تامین مقداری روشنایی در اتاق، دمای قابل کنترل در حد ۲۰-۲۳ درجه سانتی گراد، رطوبت نسبی ۴۰ تا ۶۰ درصد و بدون روزنه و شکاف، بطوریکه گرد و غبار و حشرات وارد نشوند، دارای تهویه و ورود هوای تازه به داخل اتاق با حداقل آلودگی باشد
برای نگهداری کیسه های حاوی قارچ تا زمان مصرف، بهتر است طبقه بندی شده باشد. – برای اندازه گیری میزان اسپور تولیدی در محیط جامد و مایع پس از برداشت محصول و صاف کردن آن با صافی ریز، در حد مورد نیاز رقیق و شمارش اسپور با لام گلبول شمار انجام گردد. بدین ترتیيب کيه پيس از قيرار دادن لامل روی لام گلبول شمار با پیپت پاستور قطره کوچکی از سوسپانسیون در کنار لامل قرار گیرد تا در زیر لاميل نفوذ کند. پس از ته نشین شدن اسپورها، با میکروسکيوپ نيوری و بيا بيزرگينمائی ۴۰۰ ، شمارش اسپورها در۳-۵ قسمت لام انجام و متوسط آن ها به عنوان میزان اسپور تولیدی ثبت گردد.
برای تهیه محیط های غذایی جامد، ۲۹ گرم پودر PDA و ۱۷ گرم پودر آگار در یيک لیتر آب مقطير حل گردد. البته اگر از محیط غذایی استاندارد استفاده می شود، توصیه ميی گيردد از دسيتورالعمل درج شيده روی ظيرف بسته بندی استفاده شود. پس از اتوکلاو کردن (دمای ۱۲۱ درجه سانتیگراد و فشار ۱ اتمسيفر بيه ميدت ۴۵ دقیقيه ) در راحل مختلف مورد استفاده قرار گیرد. برای تهیه محیط مایع ۲۰۰ گرم سیب زمینی تازه و پوست کنده را در آب مقطر پخته و عصاره حاصل را پيس از عبور دادن از چند لایه پارچه ململ، صاف و با آب مقطر به حجم یک لیتر رسانده شود. حیط غذایی حاصل پس از اتوکلاو شدن در آزمایشات مختلف مورد استفاده قرار می گیرد پس از تهیه جدایه، باید قارچ را در شرایط آزمایشگاهی روی محیط غذایی PDA داخيل پتيری کشيت داده و سپس مورد استفاده قرار داد.۱۰۰ گرم سیب زمینی تازه، پوستگیری و خرد شده و سپس در نیم لیتر آب مقطر پخته شود. سپس با عبور دادناز پارچه ململ صاف گردد. حجم عصاره حاصل با استفاده از آب مقطر به نيیم لیتير رسيانیده شيود . عصياره حاصيله داخل ارلن مایر شیاردار نیم لیتری ریخته و در دمای۱۲۱ درجه سيانتیگراد و فشيار یيک اتمسيفر بيه ميدت ۴۵ دقیقيه اتوکلاو گردد. پس از سرد شدن محیط داخل هر ارلن با دیسکی ۵ میليی متيری از حاشيیه فعيال رشيد قيار چ بير رویمحیط جامد، تلقیح گردد. ارلنها روی شیکر دوار با دور ۱۰۰ دور در دقیقه و دمای ۲۲ درجه سانتیگراد به مدت ۵ روز قرار داده شود. بدین ترتیب سوسپانسیون حاوی بلاستوسپور قارچ بدست می آید. از بلاستوسيپورها بيرای تلقيیح محیط جامد استفاده می شود. ماده اصلی برای رشد و تولید انبوه قارچ، بذر جو در نظر گرفته می شود. بدین ترتیب که بذور جو ابتدا به مدت ۲ ساعت در آب معمولی خیسانده و سپس آنها را روی کاغذ خشک کن پهن کرده و رطوبت سطحی آنها گرفته شود. سپس بذرها در کیسه های نایلونی ریخته شود. به ازای هر کیسه ۸۰۰ گرم بذر استفاده گردد. در کیسيه مسدود شود. جهت استریل نمودن کیسه ها از دمای ۱۲۱ درجه سانتی گراد و فشار یک اتمسفر به مدت ۲ ساعت استفاده گردد. پس از خنک شدن کیسه های استریل شده، میزان ۱۵-۱۰ میلی لیتر از سوسپانسيون قارچ به غلظت ۱۰×۱ اسپور در میلی لیتر اضافه شده و بطور کامل بهم زده تا اسپورها کاملاً پخش گردند. بعد از اینکار قسمت دهانه کیسه از درون یک حلقه از جنس پلیکا عبور داده شده و با پنبه مسدود شود تا تهویه هيوا درون کیسيه انجيام شيود . برای ایجاد شرایط مناسب برای رشد قارچ، پاکت ها در دمای ۱=۲۴ درجه سانتیگراد و شرایط متناوب ۱۶ ساعت نور و ۸ ساعت تاریکی (نور مهتابی) قرار داده شوند. ۱۰ روز پس از انکوباسیون پوشش سفید رنگ قارچ بطور کامل روی بذور دیده خواهد شد. این قارچ تحت شرایط خاصی بصورت گرانول آماده مصرف خواهد بود
برای ارزیابی میزان تولید اسپور پس از ۱۰ روز، مقدار ۱ گرم از هر تکرار مربوط به هر تیمار در ۱۰۰ میليی لیتر آب مقطر استریل حاوی تریتون به غلظت ۰/۰۰۵ ریخته و به مدت ۱۰ دقیقيه کاملا ” بيه هيم زده شيود تيا اسپورهای موجود در سطح بذور در آب رها و غوطه ور شوند و سپس با لام هماسیتومتر شمارش شوند
– چگونه قارچ را در اماكن زمستانگذران براي كنترل سن گندم بكار ببريم؟
حشره کشی که برای کنترل سن گندم در اماکن زمستانگذران توصیه شده است بيا عاميل زنيده و ميوثر از قيارچ
بووریا باسیانا روی محیط غذایی جو می باشد. برای اثربخش بودن و کارایی بیشتر این قارچ باید دقت نمود که حتميا
قارچ با حشره )منظور سن ها( تماس پیدا نماید. برای اینکار لازم است هنگامی که جو آلوده بيه قيارچ روی بوتيه هيا
پاشیده می شود با ضربه به زیر گیاهان منتقل شوند. چنانچه در زمانی بکار روند که بعد از کاربرد بارندگی انجام شود، بسیار بهتر خواهد بود. اثر قارچ روی آفت هدف نسبت به سموم با تاخیر بیشتری روبرو خواهيد بيود ، ليذا لازم اسيت برای محاسبه میزان تلفات ایجاد شده در نمونه برداریها حداقل فاصله زميانی ۱۵ روز را رعایت کيرد . اگير میانگین دمای هوا کمتر از ۱۵ درجه باشد مدت زمان لازم برای ایجاد مرگ و میر نیز افزایش می یابد.
در هنگام مصرف قارچ باید به نکات زیر دقت نمود :
۱ – کارگران هنگام پاشش قارچ از دستکش پلاستیکی استفاده نمایند.
۲ – پس از تخلیه قارچ، پنبه، حلقه و کیسه پلاستیکی جمع آوری و تحویل شوند.
۳ – بهترین زمان برای کاربرد قارچ روزهای ابری است. در غیر این صورت عصر بکار رود.
۴ – دمای هوا پائین تر از ۱۰ درجه سانتی گراد باشد. بهترین دما بین ۸۴ تا ۱۰ درجه سانتی گراد می باشد.
۵ – چنانچه قبلا” بارندگی شده باشد، کاربرد قارچ موثرتر خواهد بود.
۶ – چنانچه پس از کاربرد قارچ بارندگی ملایم نیز صورت پذیرد کارآیی قارچ را کم نخواهد کرد.
۷ – میزان کاربرد قارچ در هر متر مربع حدود ۱۰۰ گرم بذر می باشد.
۸ – هنگام پاشیدن قارچ بهتر است قطعات با ضربه روی گیاه پرتاب شود تا به داخل آن نفوذ کرده و حتی الامکان با سنها برخورد نماید.
۹ – سن های آلوده به قارچ بی حرکت، کم تحرک و پس از مدتی )درصورت بالا بودن رطوبت محیط( با رشته های پنبه ای و سفید رنگ قارچ پوشیده می شوند
۱۰ – کاربرد قارچ در نیمه دوم آبان و نیمه دوم اسفند می تواند انجام شود
۱۱ – چنانچه ارزیابی عملکرد قارچ مد نظر باشد باید قبل از پاشیدن قارچ، نمونه برداری از میزان تراکم سن گندم
در هر متر مربع انجام شود . منطقه ای که امکان آلوده شدن آن با قارچ وجودنداشته باشد بعنوان شاهد در نظر گرفته شده و همانند تیمارها نمونه برداری شود. بعد از کاربرد قارچ ۱۰ روز بعد،۲۰ روز بعد و ۳۰ روز بعد نمونه برداری به روش قبلی انجام شود.
– مزيت هاي كنترل سن گندم در مكانهاي زمستانگذران
الف- کاربرد قارچ نیاز به ابزار و ادوات خاص ندارد.
ب- تولید قارچ آسان بوده و نیاز به تجهیزات بسیار پیچیده ندارد.
پ- کنترل سن گندم در یک هکتار مکان زمستانگذران معادل دهها هکتار مبارزه در مزرعه اسيت زیيرا تيراکم سين
زیر بوته بسیار بالاست.
ت- یک بار آلوده سازی مکان زمستانگذران با قارچ، آلودگی سن ها را برای سالهای بعد به دنبال خواهد داشت.
