یکی از هنرهای خیلی زیبای ژاپنی پرورش درختان به صورت “بونسای” است. بعضی از این گیاهان واقعا” زیبا بوده و ارزش زیادی دارند. این هنر برای هزاران سال در چین رواج داشته و پس از ارتباط فرهنگی بین چین و ژاپن، به ژاپن منتقل شده است.
بونسای از دو کلمه ژاپنی بون= سینی و سای= کاشتن تشکیل شده و در اصل به معنی کاشت درختان توی سینی (ظروف کشیده و کم عمق) است. در این هنر سعی می‌شود درختان را به صورت فرم پاکوتاه به اشکال گوناگون دربیاورند. شکل بونسای خیلی مهم و مفهوم آن را می‌رساند.
– بن سای یک لغت ژاپنی است و از دو لغت بن به معنای درخت و سای به معنای گلدان تشکیل شده یعنی درخت در گلدان. معادل چینی آن هم پنجینک است. امروزه بن سای فقط یک درخت نیست و از آن به عنوان یک هنر یاد می شود.
بن سای در واقع ترکیبی از باغبانی و هنر است. این هنر اصالتا چینی است و به ۱۴۰۰ سال پیش برمی گردد. می گویند در ایران هم سابقه دارد. در گذشته حکیم باشی ها گیاهان دارویی را با خود از این شهر به آن شهر می بردند، و از همین روی چاره ای نداشتند جز اینکه گیاهان را در گلدان بکارند.
این اطبا برای درمان بیماران از شاخ و برگ این گیاهان می زدند اما به تدریج تنه آنها رشد می کرده و مانند همین بن سای های امروزی بوده است. بعد از اینکه بن سای به ژاپن می رود، تبدیل به یک سبک هنری می شود و ژاپنی ها درخت هایی را که قابلیت بیشتری برای تبدیل شدن به بن سای دارند، شناسایی می کنند. چینی ها با هرس کردن و ژاپنی ها نیز با روش های سیم پیچی کردن، شکل دلخواه خود را به درختان می دهند.
– روش های مختلفی برای تولید بن سای وجود دارد. هم می شود از بذر شروع کرد، هم قلمه زدن و حتی می شود درختی ۲۰۰ ساله را از طبیعت بیاوریم در گلدان بکاریم و طی ۱۵ الی ۲۰ سال رویش کار شود تا شکل هنری بگیرد و تبدیل به بن سای شود.
اکثر درخت ها قابلیت بن سای شدن را دارند مانند نارون، کاج، تمر هندی و غیره اما درخت بن سای باید چند ویژگی خاص داشته باشد. نخست اینکه درخت مقاومی باشد. مثلا بید خیلی زیباست اما مقاوم نیست و در برابر آسیب هایی مانند حشرات و توفان شکننده است. دوم اینکه برگ های شان بزرگ نباشد. مثلا درخت گردو را هر چقدر که هرس کنید، کوچک نمی شود. سوم اینکه هرس پذیر باشد و شکل بگیرد.
– مسن ترین بن سای جهان در ژاپن است که ۸۷۰ سال سن دارد و ۵ میلیون دلار ارزش گذاری شده است. این بن سای شناسنامه هم دارد.
– خاک بن سای بسته به نوع گیاه فرق می کند و نوع زهکشی خاک هر گیاه بن سای با دیگری متفاوت است. خاک بن سای البته به اندازه گلدان آن عوض می شود. در اندازه های کوچک تا متوسط سالی یک بار و متوسط تا بزرگ،دو یا سه سال یک بار باید خاکش عوض شود.
– فرم. مهمترین نکته در مورد یک بن سای فرم وشکل ظاهری آن است. سن در درجه دوم اهمیت قرار دارد. بن سای یک کار هنری است و مانند یک تابلو نقاشی یا یک مجسمه، تکنیک ظاهری و زیبایی بصری آن تعیین کننده قیمت نهایی آن است. اصولی دارد که مطابق اصول بررسی می شود که هر چه بیشتر تکنیک های ساخت آن رعایت شده باشد، قیمت آن هم بیشتر است. بعد سن و بعد ابعاد و گلدان آن مهم است.
بن‌ساي‌هايي كه در ظرف و گلدان كاشته مي‌شوند، نسبت به آنهايي كه در زمين كاشته مي‌شوند، آسب پذيرترند. به اين دليل كه در ظرف يا گلدان، خاك كافي به عنوان عايق ريشه جاي نمي‌گيرد. در مناطقي كه دماي هوا در زمستان به حالت يخبندان نمي‌رسد و زمستان ملايمي دارد (تا دماي ۷ درجه زير صفر) مي‌توانيد بن‌ساي را در فضاي باز قرار دهيد. تنها مراقب باشيد كه گياه در معرض وزش باد قرار نداشته باشد.
در چنين شرايطي پيشنهاد مي‌كنيم طبقه‌اي با پايه نسبتا بلند تهيه كنيد و بن‌ساي‌ها را روي آن قرار دهيد. در فضاي بالاي اين طبقه نيز سايباني قرار دهيد تا بن‌ساي‌ها از گزند باد و باران‌هاي تند و همچنين تابش مستقيم آفتاب در امان بمانند. اين پايه و سايبان براي نگهداري بن‌ساي در تمام فصول مفيد است و مراقبت از بن‌ساي را براي فرد آسان مي‌كند.
در فصل زمستان اقداماتي مانند پاشيدن كاه يا كود گياهي روي سطح خاك اطراف گياه، خاك را عايق‌بندي مي‌كند. گلخانه‌هاي فاقد سيستم گرمايشي كه ساختاري ساده و نايلوني دارند فضاي مناسبي براي نگهداري بن‌ساي در زمستان هستند، زيرا در عين حال كه اجازه مي‌دهند نور كافي به گياه برسد، گياهان را از گزند سرما حفظ مي‌كنند. با نيمه باز گذاشتن در گلخانه يا روشن كردن هواكش، هواي كافي به گياه خواهد رسيد. براي ساخت يك گلخانه ساده با استفاده از ورقه‌هاي پلاستيكي پلی‌اتیلن فضايي درست كنيد كه تنها از يك سمت باز است.
در روزهاي سرد و يخبندان زمستاني، در صورت نياز هنگام صبح بن‌ساي را آبياري كنيد. اين كار باعث مي‌شود آب اضافي قبل از افت شديد دما از ظرف بن‌ساي خارج شود و خاك خيس، منجمد نشود. زيرا خاك منجمد شده، انبساط پيدا مي‌كند و سبب ترك خوردن ظرف بن‌ساي مي‌شود.
