مطالعه سنگ نوشته ها، حجاری ها و اسناد تاریخی نشان می دهد که فن باغبانی از زمان شروع کشاورزی تا کنون دوران های مشخصی را به شرح زیر طی نموده است :
مصر و بین النهرین قدیم
این دوران حدود ۳۵ قرن (از حدود ۳۵۰۰ سال قبل از میلاد تا حدود میلاد مسیح) طول کشید. از مشخصات این دوره ایجاد سیستم های آبیاری پیشرفته و نیز شناسایی و استفاده از گیاهان دارویی ، ادویه ای و عطری متعدد است . مصریان قدیم ، تعداد بسیاری از گیاهان باغبانی را شناخته و کشت می کردند. بعنوان مثال می توان از میوه ها: خرما، انگور، زیتون، انار، موز، لیمو و انجیر، و از سبزی ها: خیار، عدس، سیر، تره، پیاز، کاهو، نعناع، تربچه، کاسنی و انواع هندوانه و خربزه را نام برد. در همین دوره، ساکنین کلده، بابل و آشور نیز با ایجاد آبراهه های بسیار دقیقی ، که کف و دیواره آنها با آجر پخته مفروش بود، حدود ۶۵ هزار کیلومتر مربع زمین را در بین النهرین به زیر کشت برده بودند. مجموعه گیاهی مربوط به 700 سال قبل از میلاد که از آشوری ها باقی مانده حاوی بیش از ۹۰۰ گیاه مختلف است که حدود ۲۵۰ عدد از آنها گیاهان باغبانی است. این افراد درختان نخل و انجیر را با موفقیت کشت می کردند، و نیز از دیگر شواهد بدست آمده، چنین بر می آبد که ایشان راجع به جنسیت در گیاهان و تاثیر گرده افشانی در تشکیل میوه و همچنین از تلقیح مصنوعی خرما و بر دادن انجیر آگاهی داشته اند .
یونان قدیم
بر خلاف مصریان و اهالی کلده و آشور، یونانیان چندان به جنبه عملی کشاورزی علاقه نداشتند؛ ولی در عوض به جنبه های علمی آن، یعنی گیاه شناسی و بخصوص طبقه بندی گیاهان و تاریخ طبیعی ، می پرداختند. از سقراط، که به نام “پدر گیاه شناسی” نیز معروف است، نوشته های متعددی باقی مانده که حاوی مطالب گوناگون در مورد علوم مختلف گياهی است.
روم قدیم
امپرا طوری روم قدیم حدود یک هزار سال (از حدود ۰ ۵۰ قبل از میلاد تا حدود 500 بعد از میلاد مسیح) بر قسمت مهمی از دنیای آنروز حکم فرمانی داشت. رومیان ، برخلاف یونانیان، توجه زیادی به کشاورزی داشتند و این فن ، سهم مهمی از اقتصاد آنان را به خود اختصاص داده بود. خدمت مهم رومیان به کشاورزی بطور اعم، و باغبانی بطور اخص عبارت بود از اخذ دانسته ها و یافته های یونانیان و مصریان باستان ، و حداکثر استفاده عملی از آنها. رومیان از پیوند زدن، تناوب، مصرفت کود دامی ، بهره برداری از انبار سرد و نیز گلخانه اطلاع داشته، بسیاری از میوه ها و سبزی ها را کشت می کردند . در شهر رم کشت گیاهان زینتی متداول بود؛ و در آن دوره، این رشته از باغبانی پیشرفت زیادی نمود. در این زمان ثروتمندان رومی ، در اطراف شهر ، باغ هایی داشتند مزین به آب نماها، مجسمه های فراوان و خیابان بندی های منظم ، که در آنها درختان سیب، گلابی، انجیر ، زیتون و انار، و نیز گل هایی مانند زنبق، گل سرخ ، بنفشه ،میمون، شقایق، جعفری، سوسن و مینا کشت می شد. در این زمان بود که برای اولین بار حرفه باغبانی پدید آمد بدین معنا که عده ای با نگهداری از باغ دیگران مزد دریافت می کردند .
قرون وسطی تا عصر رنسانس
با سقوط روم ، در اواخر قرن پنجم میلادی، دنیای غرب از نظر علوم و فنون گالی عظیم به قهقرا برداشت و منجمله باغبانی نیز دچار تنزل کیفی فراوان گردید. در مورد کشاورزی کشورهای اسلامی ، در این دوره، اطلاعات زیادی در دسترس نیست ولی تا آنجا که از اشعار و نوشته ها مستفاد می شود: انواع میوه ها و سبزی ها در اطراف شهرها و در روستاها، درون باغ هایی که معمولاً فاقد تزئیناتی از قبیل آبنما، مجسمه و غیره بود کشت می شد و در بازارهای محلی به مصرف می رسید.
دوره رنسانس اروپا و آغاز عصر جدید تا اواخر قرن نوزدهم میلادی
در اوایل قرن چهاردهم میلادی با آغاز رنسانس در اروپا، اروپاییان با استفاده از کشفیات و اختراعات دانشمندان اسلامی ، به تجدید حیات و ترقی و تعمیم دادن علوم و فنون مختلف پرداختند. کشاورزی و باغبانی نیز از این جریان بر کنار نماند، و بخصوص در ایتالیا و فرانسه، باغبانی پیشرفت فراوان نمود. کشف دنیای جدید در سال ۱۴۹۲ میلادی باعث شد که گیاهان باغبانی جدیدی به گنجینه موجود در دنیای قدیم اضافه گردد و فن باغبانی بخصوص در قسمت سبزیکاری با دریافت گیاهانی مثل گوجه فرنگی، سیب زمینی ، لوبیا و کدو رونق بسیار بگیرد. از اهم ابداعات و اکتشافات این دوره می توان کشف یاخته (سلول) توسط رابرت هوک (۱۷۰۳ – ۱۶۳۵)، کشف مجدد جنسیت در گیاهان توسط رودلف کامراریوس (۱۷۲۱ — ۱۶۶۵)، طبقه بندی علمی گیاهان توسط په کارل لینه (۱۷۷۸ – ۱۷۰۷)، ابداع روش کشت خطی محصولات یکساله توسط جترو ایتال (۱۷۳۱) و مطالعات توارشی گرگور مندل (۱۸۸۴ – ۱۸۲۲) را نام برد.
یکصد سال گذشته
گفته شده که پیشرفت کشاورزی در یکصد سال گذشته، بیش از پیشرفت آن طی یکصد قرن قبل از آن بوده است. دلیل عمده این پیشرفت ترقی سریع، از یکطرف جایگزینی ماشین های کارآمدتر و بویژه تراکتورهای دیزلی ، بجای افزارها و وسایل شخم زنی اولیه، است؛ و از طرف دیگر پیشرفت های عظیم علمی و فنی در اروپا و آمریکاست . سهم مهمی از این پیشرفت مربوط به متخصصین اصلاح نباتات است که با ایجاد ارقام جدید، زارعین را قادر ساختند که تراکم بوته را در واحد سطح بالا برده، ضمناً از کودهای شیمیایی بمقدار بیشتری استفاده کنند، و در نتیجه، محصول بیشتری به دست آورند. بعنوان نمونه می توان از گوجه فرنگی نام برد که میزان متوسط محصول آن در آمریکا، که تا سال ۱۹۴۰ حدود ۱۲ تن در هکتار بود ، بدلیل معرفی ارقام جدید و نیز بکار بردن فنآوری (تکنولوژی) پیشرفته ، در حال حاضر بطور متوسط، به بیش از ۴۵ تن در هکتار رسیده است. اوایل قرن نوزدهم ، در آمریکا، هر زارع فقط برای چهار نفر، قدرت تولید غذا داشت. این رقم، در سال ۱۹۴۰، تنها بالغ به ۱۱ نفر شده بود ، ولی در اثر پیشرفت سریع علوم در سال های بعد از جنگ دوم جهانی ، بخصوص کشف انواع سموم آلی کشاورزی مانند علفکش ها و نیز ساخته شدن کارافزارهای مدرن تر و کاراتر، در سال ۱۹۶۷ به ۳۷ نفر رسید و در حال حاضر به ۵۷ نفر ترقی یافته است. در کشورهای پیشرفته یکی از علومی که مهمترین اثر را در پیشرفت کشاورزی ، بطور اعم و باغبانی بطور اخص، داشته علم شیمی است. امروزه، با ساخته شدن انواع کودهای شیمیایی ، آفتکش های آلی و بویژه هورمون های گیاهی، نه تنها میزان تولید محصول در واحد سطح بالا رفته بلکه بسیاری از کارها، مانند کنترل علف های هرز ، تنک کردن گل و میوه ، برداشت محصول و حتی هرس کردن ، توسط مسواد شیمیایی مختلف انجام می شود و به این ترتیب یک باغدار با کار کمتر غذای بیشتری فراهم می آورد.
تاریخچه باغبانی در ایران
بنا بر روایتی ، ایران یکی از اولین کشورهای دنیاست که در آن کشاورزی و تمدن شروع شده و انسان اولیه برای نخستین بار در فلات ایران به کشت و زرع و پرورش دام دست زده است. همچنین گفته می شود که مهاجرت آریایی ها به ایران بر خلاف مشهور مهاجرتی چوپانی و در جستجوی چراگاه های جدید نبوده بلکه مهاجرتی دهقانی ، و در جستجوی زمین بهتر برای کشاورزی بوده است. به نظر میرسد منظومه درخت آسوریک – که از زمان ساسانیان باقی مانده (ترجمه ماهیار نوابی، بنیاد فرهنگ ایران) و در آن از رجزخوانی یک بز در برابر نخل سخن می رود – نمایشگر اختلاف مابین دامداران و کشاورزان اولیه است؛ اینکه منظومه به نفع بز که قادر به حرکت (کوچ) است پایان می پذیرد: “به چرای کوه ها شوم. . . توکوفته ای ایدر ، چــــوميخ جــولا هان ”
حاکی از قدمت ریشه های این منظومه است در آغاز ایجاد باغ های باستان {حفاری هایی که در اطراف کاشان بعمل آمده است نشان می دهد که در شش هزار سال پیش اسر انسان متمدن بوده و سستم زراعی پیشرفته ای داشته اند. در حفاری های نقاط مخنلف ایران مشخص گردیده که در حدود 3300 سال پبش از میلاد مسیح درخت را در ری ، دامغان و کاشان به طرز مشابهی نقاشی می کرده اند و بنابراین در آن زمان ار لحاظ باغبانی میان نقاط مختلف ایران رابطه برقرار بوده است . دین زرتشت به کشاورزی اهمیت فراوان داده و در اوستا (وندیداد – فصل چهارم ) آمده است که سومین جایی که زمین شادمان ترین است، آنجاست که یکی از خداپرستان بیشترین غله را کشت کند و بیشترین گیاه و میوه را بکارد . پطروشفسکی از استراسون روایت می کند که در قرن اول قبل از میلاد مسیح ایرانیان کلیه درختان میوه ای را که در یونان وجود داشته به استثنای زیتون کشت می کرده اند. گزنفون از قول سقراط نقل کرده است که در عصر هخامنشیان باغ هایی در ایران وجود داشته که آنها را پارادیس با پردیس (ابن کلمه در زبان های رایج اروپایی به معنای بهشت است) می نامبده اند و در آنها درختان از حیث ارتفاع مساوی و روی خطوط منظم کشت شده و بوسیله چرخ چاه های بزرگی که توسط گاو گردانده می شدند آبیاری می گشت. از میوه های مهم این زمان می توان انگور، خرما و انجیر را نام برد.
با حمله اسکندر مقدونی ، کشاورزی ایران رو به افول گذاشت و بسیاری از کاریزها، و باغ ها و مزارع اطراف آنها از بین رفت و این وضع تا زمان به حکومت رسیدن اردشیر بابکان ادامه یافت. ساسانیان به احیای قنوات و تشویق و توسعه زراعت و باغبانی و دامپروری همت گماشتند و ایران مجدداً آباد شد. همچنان که پطروشفسکی هم متذکر شده ، در کتاب پهلوی “بوند هشن” که مربوط به زمان ساسانیان است و امروزه آنرا “بن دهش” می نامند ، از کشت انواع میوه مانند پرتقال ، خرما ، کنار ، انگور، سبب به ، لیمو ، انار، هلو، انجیر، فندق ، سنجد، بادام ، توت ، گلابی ، بسته ، زردآلو، گردو و شاه بلوط و نیز انواع سبزی و گل مانند تره تیزک، تره ، گشنینز، خیار، نرگس، یاسمن ، نسترن، لاله. بنفشه، همیشه بهار، سوسن، تاج خروس، گل سرخ و گل زعفران صحبت رفته است. از دیدگاه زبان شناسی نیز، وجود نام های تک هجایی یا دو هجایی برای گیاهان و میوه های گوناگون که در متون کهن فارسی آمده، بیانگر قدمت شناسایی این اقلام توسط ایرانیان است . (همچنین قیاس کنید نام اجزا و وسایل مربوط به نخل را در لهجه های محلی جهرم و فین) ] • از بعد از ساسانیان ، تا زمان حمله مغول، کشاورزی ایران، به تناوب، دچار رکود (درزمان بنی امیه) و رونق (درزمان بنی عباس و حکومت های محلی)گشت ، ابومنصور موفق الهروی (قرن چهارم هجری) در کتاب خود ”الا بنیه قی حقائق الادویه “از تعداد بسیاری از گیاهان باغبانی نام برده است . بنا به گفته ابومنصور، از آن زمن از سبزی ها : اسفناج، باقلاف خربزه، هندوانه، بادمجان؛ ریحان، پیاز، سیر ، نخود فرنگی ، هویج، شنبلیله، تره تیزک، نخود ایرانی، کاهو، چغندر، ترخون، عدس، ترب، نعناع، کدو، خیار، کرفس، گشنیز، لوبیاچشم بلبلی ، ماش، کاسنی، مارچوبه جعفری و شوید در ایران کشت می شده است . فهرست اسامی میوه هایی که ابومنصور ذکر کرده است مشابه فهرست ”بوند هشن ” می باشد ؛ با این تفاوت که او زیتون، شفتـــالــو ، زغال اخته، گیلاس و آلبالو، ازگیل و زالزالک را نیز جزو میوه های رایج ذکر می کند. در زمان دیلمیان باغبانی به حداکثر توسعه خود رسید و برای اولین بار کشت مرکبات در اطراف دریای خزر آغاز گشت. جالب اینجاست که در این عصر بعضی از انواع سبزی مثل مارچوبه و گل کلم بمقدار زیاد در ایران کشت و مصر می شد ولی بعد ها کشت آنها منسوخ شد و با وجود آنکه اخیرا” دوباره بعضی کشاورزان آنها را تولید می کنند، هنوز مصرف آنها عمومیت نیافته و جزو گیاهان تفننی محسوب می گردند. در اثر حمله مغول، همراه با ویران شدن ایران، باغبانی نیز از رونق افتاد و وضع بدین منوال بود تا آنکه غازان خان تیموری (اواخر قرن هفتم و اوایل قرن هشتم هجری قمری) همت به آبادی مملکت و توسعه کشاورزی گماشت. در قلمرو وی انواع درختان میوه و سبزی ها در تمام نقاط کشت می شد باغبانی آنقدر رونق داشت که از اصفهان انواع میوه به هندوستان و آسیای صغیر، و از کرمان خرما به سایر ممالک صادر می گشت . در این دوره اقلید و سورمق مرکز تولید برگه زردآلو و خراسان منطقه مهمی برای کشت انواع میوه بشمار می آمد. از زمان غازان خان (سال ۷۰۰ هجری قمری) کتابی بنام ”کتاب در علم فلاحت و زراعت” که نویسنده آن ناشناس است باقی مانده که در سال ۱۳۲۳ هجری قمری توسط عبدالغفار خان نجم الدوله با چاپ سنگی منتشر شده است : بنا به گفته پطروشفسکی بدر کتاب مذکور که دارای فصول متعددی است ؛ در رباره حفاظت تخم ها و غلات، اینکه کدام درخت و گیاه از تخم می روید و کدام را باید به صورت نهال کاشت، خواص انگور و دیگر درختان میوه دار و بی ثمر، اقسام نباتات زینتی و شرایط کود (زبل) دادن صحبت گردیده و به هر گیاهی بخشی تخصص یافته است. نویسنده در این کتاب به مشاهدات و “تجارب و امتحان ” خویش در قلمه زدن ، پیوند نمودن انواع درختان مثمر و غیر مشمر و نیز بذرافشانی ، نهال کاری و غرس اشجار استناد کرده، و چنین برمی آید که شیخ ما “آزمایش های فنی زیادی در کشاورزی به عمل آورده است.
دانشمندان این خطه، در عین مطالعه در باره خواص دارویی گیاهان، به امور کاملاً فنی نیز می پرداختند و دستگاه هایی برای بهره برداری از آب تهیه دیدند که از آن جمله می توان “چرخ چاه خودکار ” (چرخ آب عین) را مثال آورد که محمد حافظ اصفهانی در قرن دهم ه. ق، جزو چهارده اختراع خود ذکر کرده، می نویسد : ” . . هشتم – چرخاب عین است که آب از چاه عمیق، در غایت آسانی ، کشیده می شود و دلو که بر لب چاه رسید، خود خالی می گردد – بی حرکتی و عملی از خارج ” با اینهمه، پس از غازان خان تا اوایل قرن دهم هجری، یعنی شروع حکمرانی صفویان، دوباره کشاورزی ایران سیری نزولی را طی نمود که دلیل اصلی آن عدم وجود یک حکومت مرکزی و ضعف قوای محلی و جنگ های مداوم بین آنها بود . با مستولی شدن صفویان بر سراسر ایران و تشکیل یک حکومت مرکزی با قدرت، بار دیگر کشاورزی در ایران رونق گرفت، هر چند که علیرغم تمام کوشش ها، حتی در زمان شاه عباس نیز ، به رونق قبل از حمله مغول نرسید . دراین زمان در تمام ایران درختان میوه بویژه زردآلو ، هلو، به، بادام ، انجیر ، انار و انگور کشت می شدند . کشت خرما در خوزستان ، فارسی، کرمان و سیستان مرسوم بود و خرمای ایران (مخصوصاً خرمای جهرم) بهترین خرمای دنیا بشمار می آمد و مقدار زیادی از آن به هندوستان صادر می شد. کشت مرکبات در مازندران و زیتون در مازندران و خوزستان معمول بود . در این دوره خرمای کرمان ، پیاز خراسان ، انار یزد و شیراز ، ونیز پرتقال مازندران به خارج صادر می گشت. اوژن فلاندن که در آن عهد به ایران آمده، در سفرنامه خود می نویسد : “زراعت ایران مانند زراعت اروپا است . ” از زمان صفویان نیز کتاب های کشاورزی مختلفی باقی مانده که مهم ترین بین آن ها “ارشاد الزراعه”، تالیف فاضل هروی در سال ۹۲۱ هجری قمری، است که در سال ۱۳۲۲ هجری قمری توسط عبدالغفارخان نجم الدوله با چاپ سنگی منتشر گشته است. بعد از صفویان، حکمرانان، هر کدام بر حسب با قدرت و ضعف خود اثراتی بر روی کشاورزی ایران داشتند که روی هم رفته اثرات منفی بسیار بیشتر بود و ایران نیز مانند بسیاری دیگر از کشورها از قافله تمدن عقب افتاد و مان صفویان نیز عقب تر رفت۰ اولین جنبش بطرف کشاورزی مدرن درکشاورزی در زمان صدارت امیرکبیر به وجود آمد. این مرد کاردان، ضمن سایر اقدامات اصولی خود، سعی وافری نیز در پیش برد کشاورزی نمود و علاوه بر وارد کردن انواع بذور اصلاح شده ، با متخصصین خارجی هم قراردادهایی منعقد ساخت و کشاورزی ایران را به سوی پیشرفت سوق داد.
در اوابل قرن چهاردهم هجری قمری، با تاسیس اولین مدرسه کشاورزی ایران بنام مدرسه فلاحت مظفری، و وارد کردن سیب زمینی و انواع نهال های میوه، بخصوصی سیب و گیلاس، از خارج، باغبانی ایران توسعه بیشتری یافت و بعداً با ایجاد مدارس متوسطه و عالی و دانشکده های کشاورزی، نیز تاسیس موسسات دولتی مختلف از قبیل وزارت کشاورزی، بانک کشاورزی، بنگاه توسعه ماشین های کشاورزی، موسسه اصلاح و تهیه بذر و نهال و غیره به وضع کنونی درآمد.[/vc_column_text][vc_message message_box_style=”solid-icon” message_box_color=”vista_blue”]اهمیت اقتصادی باغبانی[/vc_message][vc_column_text]در حال حاضر در سراسر دنیا، کشور و منطقه ای را نمی توان یافت که در آن چندین نوع گیاه باغبانی کشت نشود و در عین حال هیچ نقطه ای را نیز نمی توان پیدا کرد که برای کشت تمام گیاهان باغی مناسب باشد . دلیل این امر آنست که هر کدام از گیاهان باغبانی به شرایط آب و هوای خاصی احتیاج دارند. و این شرایط خود، مهمترین عامل محدود کنده رشد و نمو آنها بشمار می آید . به همین دلیل، آب و هوای هر محلی بخصوصی، معمولاً تنها برای کشت و پرورش انواع معینی از گیاهان مناسب است . علیرغم این محدودیت، از زمان شروع کشاورزی با آنکه هیچ کدام از فرآورده های باغبانی به تنهایی قدرت رقابت با غلات را، از نظر اهمیت و میزان تولید ، نداشته است، این محصولات روی هم رفته بعنوان یک گروه ، منبع بسیار مهمی برای تغذیه انسان بشمار می آمده است. تجارت بینالمللی فرآورده های باغبانی در زمان های قدیم، به دلیل طبیعت فاسد شدنی این محصولات و عدم وجود وسایل ترابری سریع ، چندان متداول نبوده و تنها مقادیر کمی از میوه های مقاوم (مثل خرما، انجیر خشک ، کشمش، خشکبارها و غیره) توسط کشورهای تولید کننده به سایر نقاط جهان صادر می شد ؛ و به همین دلیل، این محصولات بیشتر جنبه محلی داشته و اهالی هر منطقه به اقتضای شرایط آب و هوایی خود تعدادی از آنها را کشت کرده، مورد تغذیه قرار می دادند : – بعنوان مثال ، می توان از کشت سیب در تمام مناطق معتدله و سردسیر، انبه در هندوستان، آوکادو درگواتمالا، موز و خربزه درختی در کشورهای آمریکای جنوبی ، نارگیل در جزایر اقیانوس کبیر و خرما در آفریقای شمالی ، عربستان و جنوب ایران نام برد. با شروع قرن بیستم میلادی و ایجاد وسایل سریع ترابری و بخصوصی ساخته شدن سرد خانه های متحرک، نقل و انتقال سربع و افتصادی محصولات باغبانی ممکن شد و امروزه محل مصرف بعضی از این محصولات هزاران کیلومتر با محل تولیدشان فاصله دارد . همین امر باعث شده که مناطق خاصی از جهان که برای کشت گیاه بخصوصی ، کاملاً مناسب است . همان گیاه را در سطحی وسیع تولید و صادر کند. در این مورد ، در سطح بین المللی ، می توان از مرکبات آفریقای جنوبی ، استرالیا و آمریکای جنوبی ، سیب کانادا و آمریکا و گیاهان زینتی هلند، ذکر کرد و در سطح کشوری ، از انواع سبزی خوزستان و میناب (در ایران) و کالفرنیا (در آمریکا) نام برد که آنرا در زمستان تولید کرده، به نقاط سردسیر ارسال می دارند . در کالیفرنیا، با استفاده از قطار و کامیون های سردخانه دار ، کاهو را در زمستان به نیویورک (در فاصله 8000 کیلومتری) می فرستند.[/vc_column_text][/vc_column][/vc_row][vc_row][vc_column][vc_media_grid grid_id=”vc_gid:1513956403492-ee8a1c02-6ef6-8″ include=”15563,15564,15565,15566″][/vc_column][/vc_row][vc_row][vc_column][vc_message message_box_style=”solid” message_box_color=”pink”]
تمامی حقوق مادی و معنوی این سایت متعلق به شرکت گلستان موج است.
[/vc_message][vc_message message_box_style=”solid” message_box_color=”peacoc”]استفاده از مطالب این بانک با ذکر منبع و لینک دادن به بانک بلامانع می باشد.
[/vc_message][vc_message message_box_style=”solid” message_box_color=”green” icon_fontawesome=”fa fa-check”]گلستان موج صرفا یک فضای مجازی نیست!!
[/vc_message][/vc_column][/vc_row]
