سیب زمینی شیرین – آشنایی با سیب زمینی شیرین

سیب زمینی شیرین از نظرغذائی دارای اهمیت فراوان بوده و تا اندازه زیادی جای سیب زمینی معمولی را می گیرد و در نقاطیکه تابستان طولانی و گرم باشد رشد میکند.

سیب زمینی شیرین یا ایپومه آ باتاناس(Ipomea batatas)

درنواحی استوائی ومناطق نیمه گرمسیری (سوب تروپیک Sub tropique) و معتدل گرم مانند کشورهای آفریقائی- هندوستان- چین – ژاپن – مالايا – اندونزی – آمریکای جنوبی و مرکزی وجنوب ممالک متحده امریکای شمالی سیب زمینی شیرین از نظر غذائی دارای اهمیت فراوان بوده و تا اندازه زیادی جای سیب زمینی معمولی را می گیرد.

درایران قريب به ده سال پیش یعنی در حدود سال ۱۳۳۶ شمسی کاشت این گیاه در قسمت باغبانی دانشکده کشاورزی دانشگاه تهران در کرج مورد آزمایش قرار گرفت و نتیجه حاصله رضایت بخش بود و اگر تحقیقات بیشتری بعمل می آمد ممکن بود برای آب وهوای کرج که تابستان نسبتا گرمی دارد انواعی که کاشت این گیاه را مقرون بصرفه کند بدست آید. در هر صورت در ورامین و نواحی مشابه آن بخوبی می توان از کاشت این محصول بهره کافی برد.

١- اصل و قدمت سیب زمینی شیرین 

چنین بنظر می رسد که اصل این گیاه ازنواحی استوائی آمریکا باشد و ازاین قاره درا زمنه خیلی قدیم به جزایر اقیانوسیه رفته باشد. چینی ها این گیاه را از اوایل تاریخ مسیحی یعنی قریب به ۲۰۰۰ سال قبل می شناخته اند و در آمریکا شايد قرن ها قبل از کشف این قاره بوسیله بومیان کاشته می شده است زیرا در موقع ورود کریستف کلمب به جزایر آنتیل چندین رقم از این گیاه نزد بومی ها وجود داشته است.

۲– مشخصات گیاه شناسی سیب زمینی شیرین

به این گیاه از خانواده نیلوفری ها (کنولوولاسه Convolvulacees) و نام علمی آن ایپومه آ با تاناس Ipomea batatas می باشد و قسمت قابل استفاده این گیاه ریشه غده ای شکل آنست که دائمی است یعنی اگر زمستان در زمین باقی بماند از بین نمی رود و برای چندین سال در فصل بهار تولید شاخه هوائی می کند ولی قسمت هوائی آن که ساقه خزنده است هر سال در فصل پائیز که موقع برداشت محصول می باشد از بین می رود .گل های سیب زمینی شیرین از حيث شکل کاملا شبیه به گل های نیلوفر می باشد و رنگ آن سفید یا بنفش خیلی کم رنگ است ولی این گیاه درآب و هوای معتدل سرد مانند کرج هیچ وقت گل نمی دهد.

۳– آب وهوا مناسب

بطوریکه قبلا نیز بدان اشاره شد سیب زمینی شیرین گیاهی است گرمسیری و برای رشد و نمو به یکی دوره گرمای طولانی احتیاج دارد. در نقاطی که این دوره کوتاه تر از ۶ ماه باشد و یا تفاوت مقدار گرما در روز وشب زیاد باشد کاشت سیب زمینی شیرین نتیجه رضایت بخش نمی دهد. مقاومت سیب زمینی شیرین به خشکی نسبتا زیاد است و در نقاطی که سایر گیاهان بعلت بی آبی نمی توانند زندگانی کنند.

اگر در موقع نمواین گیاه مقدار کمی رطوبت به آن برسد محصول قابل توجهی برداشت خواهد شد. دراین قبیل نواحی اگر مزرعه سیب زمینی شیرین بموقع آبیاری گردد در برداشت محصول فراوان بسیار مؤثر خواهد بود . قسمت عمده آب مورد احتیاج این گیاه باید بین موقع کاشت و زمانیکه شاخه های آن تمام سطح مزرعه را می پوشاند به محصول داده شود.

4- خاك مناسب برای کاشت سیب زمینی شیرین

سیب زمینی شیرین مانند تمام نباتاتي که دارای ریشه غده ای هستند طالب خاك سست و نم دار می باشند. بنابراین خاك ليمونی سبکی مخصوصا اگر روی یک طبق، رس قرار گرفته باشد بهترین خاك برای کاشت این گیاه محسوب می شود .

5- تهیه زمین برای کاشت سیب زمینی شیرین 

در زمین های خیلی عمیق ریشه سیب زمینی شیرین بسیارطويل و نازك می شود بنابراین زمین را نباید شخم عمیق کرد مخصوصا در اراضی که طبيعتا عمیق هستند. حداکثر عمق شخم نباید از ۲۰ سانتیمتر تجاوز کند.پس از آنکه زمین را شخم کردند باید مانند تهیه محل کاشت سایر محصولات آنرا کاملا صاف و هموار وسطح خاك را نرم کنند و چون کاشت پشته ای بهترین طرز کاشت و آبیاری سیب زمینی شیرین است پس از تسطیح معمولا زمین را به نهر وپشته تبدیل می کنند.

این عمل را ممکن است در موقع کاشت نهال در بهار نیز انجام داد.بنابر آزمایش هائی که بعمل آمده پشته هائی که برای کاشت سیب زمینی شیرین تهیه می شود باید عریض و کوتاه باشد یعنی ارتفاع پشته نباید از ۱۰ سانتیمتر تجاوز کند و علت آن اینست که در پشته های کم عرض و بلند مقدار تبخير خاك خیلی زیادتر است تا درپشته های عریض و کوتاه.

بنابرهمین آزمایش ها عمل کرد در کاشت روی پشته کوتاه و پهن زیاد تر از عملکرد در سطح صاف و هموار می باشد و کاشت در کرت صاف مقدار بازده محصول بیش از مقدار محصول در کاشت روی پشته های بلند و باریک می باشد. در سالهای کم آبی در اراضی خیلی سبک شنی کاشت سیب زمینی شیرین درسطح هموار (بدون پشته) نتیجه بهتر می دهد تا کاشت روی پشته و برعکس در زمین های سنگین رسی ویا سالهای بارانی و پر آب مقدار محصول در کاشت به طرز پشته ای خیلی زیاد تر می باشد.

6- کود مناسب برای کاشت سیب زمینی 

یکی از گیاهانی که در زمین های فقیر از حيث مواد هوموسی محصول کافی می دهند سیب زمینی شیرین می باشد ولی هر گاه این گیاه را در اراضی حاصلخيز و قوی بکارند مقدار محصول خیلی زیادتر خواهد بود یعنی ارزش این را دارد که باین محصول کود داده شود .در امریکا استعمال کود دامی بعلت گرانی بهای آن در کاشت سیب زمینی شیرین مقرون بصرفه نیست و به همین جهت کود دامی را به سبزیهائی که ارزش تجارتی زیادی دارند می دهند.

موقعی کود دامی در زراعت این محصول مورد استفاده قرار می گیرد و مقرون بصرفه خواهد بود که اولا به آسانی در دسترس و قیمت آن نازل باشد و ثانیا برای محصول دیگری مورد احتیاج نباشد.در زراعت سیب زمینی شیرین بیشتر از کود های شیمیائی که مقدار پطاس آنها زیاد باشد استفاده می کنند و هر گاه زمین از حيث مواد هوموسی خیلی فقیر باشد بهتر است برای رفع این کمبود از کود سبز که ارزان تر از کود دامی است استفاده شود.

مقدار کود شیمیائی که به سیب زمینی شیرین باید داد با جنس زمین متفاوت است بطور معمول 20 تا 40 کیلو ازت و 6۰  تا ۱۰۰ کیلو اسيد فسفریک و ۸۰ تا ۱۰۰ کیلو پطاس به محصول می دهند . در زمین های شنی که از حیث پطاس خیلی ضعیف هستند ممکن است تا120 کیلو پطاس نیز به محصول داد.طرز استعمال کود شیمیائی مانند روش کود دادن به سیب زمینی معمولی است یعنی بهتر است کود را بشکل نوار در زیر خط کاشت نهال ويا در طرفین آن قرارداد

۷- ازدیاد سیب زمینی شیرین

سیب زمینی شیرین را یا با نهال ریشه داری که از غده سال پیش تهیه شده زیاد می کنند و یا با قلمه ساقه جوان همان سال کاشت . در نقاطیکه فصل کاشت و بهتر بگوئيم فصل مساعد برای نمو گیاه کوتاه است و یا در نقاطيکه بخواهند محصول زود رس بدست بیاورند از نهال ریشه دار سیب زمینی شیرین استفاده می کنند ولی در نقاط گرمسیر که طول فصل مساعد برای نمو این گیاه زیاد است و یا در نقاطی که محصول بمقدار زیاد و برای فصل زمستان باید تهیه شود قلمه ساقه برای ازدیاد این گیاه بکار می رود.

طرزتهیه نهال ریشه دار

برای تهیه نهال ریشه دار بطریق زیر عمل می کنند. پس از رفع خطر سرمای بهاره در محلی محفوظ مانند پناه دیوار قطعه زمینی انتخاب کرده گودالی بعمق 15 تا ۳۰ سانتیمتر وعرض و 5/1 تا ۲ متر و طولی متناسب با تعداد نهال مورد نیاز حفر می کنند.برای کمک به جوانه زدن ریشه و تسریع در نمو نهال و ریشه دار شدن آن در ته گودال مقداری کود دامی بضخامت ۱۰ سانتیمتر پهن می کنند تا از گرمای آن برای منظور مذکور استفاده شود.

در این صورت باید عمق گودال حتما ۳۰ سانتیمتر باشد ولی اگر از کود دامی برای گرم کردن زیر ریشه ها در گودال استفاده نشود ۱۰ سانتیمتر عمق گودال کاملا کافی می باشد. در هر صورت پس از کندن گودال مقدار 4 تا 5 سانتیمتر ماسه و با خاك شنی روی کود ته گودال ویا روی کف آن قرارداده با دست ریشه های سیب زمینی شیرین را خیلی نزدیک به یکدیگر ولی بدون اینکه با یکدیگر تماس حاصل کنند پهلوی هم قرار می دهند وروی ریشه ها را با 5 سانتیمتر ماسه پوشانده با لوله و یا هر وسیله دیگر مانند آب پاش روی ریشه آب می باشند.

بمحض اینکه ریشه جوانه زد و نهال جوان از خاك خارج شد مقداری ماسه در گودال می ریزند تا مقدار ریشه نهال زیادتر شود و بتدریج که نهال رشد می کند ماسه به گودال اضافه می کنند تا کاملا پر شود. در این موقع روی گودال را با مقداری کاه بلند (کلش) می پوشانند تا مانع خشک شدن سریع سطح خاك گردد. ولی بمحض پیدایش نهال درسطح خاك باید کلش ها را از روی گودال برداشت تا در اثر سايه آنها نهال ضعيف و باريک و زائد از حد طویل نشود.

در بعضی نقاط به جای گودال از شاسی گرم که بطرق مختلف گرم شده باشد استفاده می کنند اگر منبع گرمای شاسی آب و یا هوای گرم باشد باید مراقب آبیاری باشندچه در اینصورت خاك خیلی زود خشک می شود ولی اگر منبع گرما کود دامی باشد خشکی شدن خاك ديرتر صورت می گیرد . درجه حرارت شاسی درموقع شروع به قراردادن ریشه در آن باید در حدود 25 تا ۳۰ درجه سانتیگراد باشد و پس از جوانه زدن ریشه باید این مقدار حرارت کم شود تا برسد به ۲۱ تا 24 درجه سانتیگراد .یکماه و نیم پس از خواباندن غده نهال های حاصله باندازه کافی دارای ریشه شده اند که بتوان آنها را در هوای آزاد در محل اصلی کاشت.درصورتیکه بخواهند سیب زمینی شیرین را با قلمه زیاد کنند.

ازنهالهائی که بوسیله خواباندن ریشه بدست آمده استفاده می کنند به این طریق که مقداری ریشه که برای کاشت یک هشتم سطح مورد نظر کافی باشد بطريق بالا می خوابانند تا تولید نهال ریشه دار کند سپس این نهالها را در محل اصلی بطور معمول که بعدا شرح خواهیم داد می کارند موقعی که ساقه گیاه باندازه کافی رشد و شروع بخزيدن کرد از شاخه های آن برای تهیه قلمه قطع کرد در بقیه سطح مزرعه می کارند به این ترتیب یک هشتم مزرعه با نهال ریشه دار کاشته می شود وهفت هشتم آن با قلمه. این طرز تکثیر برای نواحیکه فصل نمو گیاه کوتاه است مناسب نیست زیرا با این طریق یکماه و نیم تا دوماه کاشت و برداشت محصول بتأخیر می افتد.

۸- کاشت نهال سیب زمینی شیرین در محل اصلی 

بطوریکه در مبحث تهیه زمین برای کاشت سیب زمینی شیرین بیان کردیم این گیاه را روی پشته هائی که ارتفاع آنها از10 سانتیمتر تجاوز نمی کند ولى نسبتا عریض هستند می کارند فاصله خطوط کاشت نسبت به نوع سیب زمینی که دارای ساقه های طویل و یا متوسط و یا کوتاه باشد و بنابر حاصلخیزی خاك تفاوت می کند. معمولا درخاک های قوی و حاصلخيز فاصله بین خطوط کاشت زیادتر باید باشد تا در اراضی ضعیف و نامرغوب.

بطور کلی فاصله بین خطوط از 2/1 تا  8/1 متر و فاصله بوته ها روی خط از ۳۰ تا 45 سانتیمتر تفاوت می کند ولی در اغلب نقاط فاصله بین بوته ها روی خط درحدود ۳۰ سانتیمتر می باشد.نهال سیب زمینی شیرین را می توان با وسائل مکانیکی و یا با دست کاشتدرصورت لزوم باید سعی کرد که در موقع کاشت زمین مرطوب باشد تا ریشه نهال قبل از گرفتن در محل جدید از خشکی صدمه نبیند.

در صورتیکه دراین موقع زمین خشک بود باید با وسائل دستی پای هر بوته مقدار کافی آب ريخت و اگر این امر هم مقدور نبود قبل از کاشت ریشه نهال را در دوغابی ازخاك رس فرو می برند و بعد می کارند یعنی عملی مانند پرالیناژ Pralinage که در موقع کاشت درختان ميوه انجام می گیرد باید انجام دهند در هر حال باید از خشک شدن ریشه قبل از کاشت و بعد از آن تا موقع گرفتن و شروع به رشد بوته به هر نحو که ممکن است جلوگیری کرد.

هر گاه برای کاشت سیب زمینی شیرین ازقلمه استفاده شود همکاری دو کارگر برای انجام کار لازم است یکی از کارگران قلمه ها را بفواصل معین و در محلی که باید کاشته شوند روی زمین می اندازند و کارگر دیگر با آلت مخصوصی که شبیه به یکی عصا می باشد روی قسمت وسط قلمه فشار وارد آورده انتهای آنرا با ندازه ده سانتیمتر درخاك فرو می برد.نکته مهم در هر دو نوع کاشت اینست که خاك مزرعه را در اطراف ریشه نهال و يا در اطراف قلمه محکم بفشارند تا از خطر باد زدگی و خشک شدن در امان بمانند.

۹- مراقبت محصول

مراقبت مزرعه سیب زمینی شیرین تا اندازه ای شبیه به مراقبت مزارع سایر محصولها میباشد یعنی عبارت است از آبیاری وجين و سله شکنی درباره سیب زمینی شیرین باید گفت که تازمانیکه شاخههای گیاه سطح مزرعه را نپوشانیده اند برای از بین بردن علف هرز باید دو یا سه مرتبه بین خطوط را وجین کرد ولی پس از آنکه بوته سیب زمینی شیرین رشد کافی کرد و شاخه های بوته های مختلف به یکدیگر پیوستند وسطح مزرعه را پوشانیدند از وجین خودداری می کنند.

پاره ای از زارعین به منظور ازدیاد محصول سعی می کنند شاخه های بوته را با هرس یعنی حذف قسمتی ازآنکوتاه نگاهدارند تا نیروی گیاه بمصرف درشت شدن ریشه یعنی ازدیاد محصول برسد ولی آزمایش های عدیده در نقاط مختلف خلاف این نظر را ثابت کرده است یعنی در تمام آزمایشها مقدار محصول بوته ای که هرس نشده زیاد تر بود

۱۰– برداشت محصول

برای تهیه محصول اول فصل و پیش رس به محض اینکه ریشه سیب زمینی شیرین به اندازه قابل استفاده رسید هر چند که محصول کاملا نرسیده باشد آنرا جمع آوری کرده به بازار می فرستند ولی قسمت مهم وعمده محصول باید پس از رسیدن کامل غده جمع آوری گردد.علائم رسیدن کامل غده سیب زمینی شیرین وضعیت مقطع ریشه می باشد یعنی اگر مقطع ریشه خشک بود و در مجاورت هوا تغییر رنگ نداد غده کاملا رسیده است درصورتیکه مقطع غده نرسیده مرطوب است و در مجاورت هوا سیاه می شود.

گاهی اتفاق می افتد که شاخه های هوائی این گیاه دراثر سرما سیاه شده خشکی می شود در اینصورت باید فورا اقدام به برداشت محصول کرد ولو آنکه غده کاملا رسیده نباشد زیرا شاخه سرما زده زود می پوسد و اين پوسیدگی به ریشه سرایت کرده تمام محصول را از بین می برد. اگر برداشت چنین محصولی عملا مقدور نبود باید فورا قسمت علفی وهوائی بوته سیب زمینی شیرین را بریده و جمع آوری کرد و روی ریشه ها را با مقداری خاك خشکی پوشاند تا سرما باعث پوسیدگی ریشه ها نشود.

در موقع برداشت محصول یعنی کندن ریشه ها از زمین باید دقت زیاد کرد که وسائل کار ریشه ها را قطع نکنند و یا در اثر استعمال این ادوات غده ها زخمی نشوند بهترین طرز برداشت کندن ریشه بوسیله گاوآهن می باشد در هر صورت ازاستعمال ماشین های برداشت سیب زمینی باید خودداری کرد چه ضربه ای که این ادوات به غده وارد می اورند باعث زخمی شدن آن گردیده ایجاد پوسیدگی در ریشه می کند.پس از کندن محصول از زمین برای فروش و یا نگاهداری باید آنها را تا اندازه ای جور کرد یعنی نسبت به قطر وطول غده آنها را طبقه بندی کرد.

۱۱- نگاهداری غده سیب زمینی شیرین

درقدیم نگاهداری سیب زمینی شیرین برای فصل زمستان تقریبا غیر ممکن بود چه ریشه این گیاه به سرما و پوسیدگی و فشار خیلی حساس بود و در اثر عملیات مختلف در طول مدتی که محصول در انبار می ماند قريب ۳۰ درصد آن می پوسید و مقدار زیادی نیز در اثر مناسب نبودن شرایط محیط انبار فاسد می شد و به اين لحاظ کشاورز مجبور بود محصول خود را در موقعی که مقدار محصول در بازار فراوان است برای فروش عرضه کند و در نتیجه به بهای نازلی آنرا بفروشد.

از این رو این زراعت و محصول حاصله چندان ارزشی نداشت ولی از چندی پیش که روش های نگاهداری و انبار کردن غده سیب زمینی شیرین اصلاح شده است این محصول ارزش زیاد تری پیداکرده و کاشت آن رواج بیشتری گرفته است زیرا با روش جدید خطرسرمازدگی و پوسیدن ریشه در انبار مرتفع گرديده است و تولید کننده مجبور نیست محصول خود را يکجا و در موقع برداشت محصول به بازار عرضه کند.

در موقع انبار کردن محصول باید چند نکته زیر را مراعات کرد:

1– ریشه سیب زمینی شیرین باید کاملا رسید باشد.

۲– با کمال دقت و بدون صدمه زدن به ریشه و یا زخمی شدن آن باید عملیات مختلف مربوط به انبار کردن محصول انجام گیرد.

3– پس از برداشت محصول سیب زمینی شیرین ریشه های آن قبل از ورود به انبار و يا در انبار باید کاملا خشک شوند و این یکی از مهمترین شرایط موفقیت نگاهداری ریشه برای مدت طولانی می باشد و همیشه میزان تلفات محصول در انبار دراثر رطوبت ریشه درحدود ۳۰ درصد کل محصول بوده است.

4– بالاخره چهارمین شرط موفقیت درنگاهداری سیب زمینی شیرین برای فصل زمستان یکنواخت بودن میزان گرمای انبار می باشد.در موقع انجام عملیات مختلف کارگر باید همیشه دستکش در دست داشته باشد تا در اثر در دست گرفتن ریشه خراشی از ناخن به پوست آن وارد نیاید چه این خراش ها و يا فشردگی های ریشه محلی برای ورود عوامل پوسیدگی در داخل ریشه ایجاد کرده باعث فاسد شدن آن می گردد.

خشک کردن ریشه ممکن است درانبار و یا در خارج از انباردرمحلی مسدود انجام گیرد. شرایط محیط برای خشک کردن ریشه عبارتست از گرمای زیاد و کمی رطوبت .عمل خشک کردن ریشه در درجه حرارتی بین ۲۷ و 35 درجه باید انجام شود تا ریشه سريعا خشک شود و بدین ترتیب نسبت به میزان رطوبت هوا و نوعسیب زمینی شیرین پس از ۱۰ تا ۲۰ روز ریشه ها خشک می شوند. از نظر وزن در اثر خشک شدن ریشه 6 تا8% از وزن کل محصول باید کم شود.

با حرارت زیادی که در محل خشک کردن ریشه حکم فرما می باشد و مقدار رطوبت ریشه هوای محوطه خیلی مرطوب می شود و شبها که هوا نسبت به روز سرد می گردد بخار آب بشكل قطرات روی دیوارها و شیشه ها قرار گرفته و روز بعد مجددا بحالت بخار در هوا پراکنده می شوند . برای رفع این نقیصه باید در محلی که جهت خشک کردن محصول اختصاص داده می شود همیشه بوسیله بادبزن های مناسب جریان هوا برقرار باشد تا هوای مرطوب را بخارج از محل بفرستند شدت جریان هوا در اینصورت باید باندازه ای باشد که رطوبت نسبی فضای محل خشک کردن ریشه کمتر از ۷۰٪ باشد.

پس از خاتمه عمل خشک کردن ریشه درجه حرارت محل را باید کم کرد تا به ۱۲ یا ۱۳ درجه سانتیگراد برسد پاره ای از متخصصین معتقدند که پس از خشک شدن ریشه میزان رطوبت نسبی در محل نگاهداری یعنی انبار باید بین 75 و 85 درصد باشد در هر صورت این نکته قابل توجه است که رطوبت زیاد باعث بروز پوسیدگی و مقدار رطوبت کم باعث پلاسیدن و چروك خوردن ریشه ها می گردد.

تغییرات شیمیائی که در انبارحاصل می شود

در طول مدتی که محصول در انبار می ماند علاوه بر کم شدن وزن آن تغییرات شیمیائی نیز در مواد متشکله آن حاصل می شود که عبارت از تبدیل نشاسته به قندهای مختلف می باشد