براي تأمین مواد غذایی مورد نیاز جمعیت رو به رشد جهان، لازم است تولیدات کشاورزي در مدت زمانی نه چندان طولانی افزایش چشم گیري پیدا کنند. غلات به طور مستقیم و غیرمستقیم بیش ترین اهمیت را در تغذیه انسان دارند و در این بین گندم مهم ترین نقش را ایفا می کند. با توجه به این مسأله زایش عملکرد دانه یکی از مهم ترین اهداف اصلاحی گندم می باشد ( ۲۰۰۸ )، انتخاب براساس بیش تر صفات مرفولوژیک وابسته به عملکرد دانه مانند اجزاي آنبه دلیل آسانی اندازه گیري و وراثت پذیري به نسبت بالا، ممکن است روشی سریع و مطمئن براي غربال جوامع گیاهی براي بهبود عملکرد دانه باشد ( ۱۹۹۳ ). علاوه بر این، عملکرد دانه صفت کمی پیچیده اي است که تا حد زیادي تحت تأثیر حاصل خیزي خاك، نور، دما و بسیاري از عوامل محیطی قرار می گیرد. به دلیل تعداد زیاد ژن کنترل کننده عملکرد و تأثیر عوامل محیطی در آن، قابلیت توارث آن پایین است، بنابراین براي افزایش عملکرد در روش هاي اصلاحی انتخاب بر مبناياجزاي عملکرد از اهمیت ویژه اي برخوردار است (۱۹۹۱ ). در روش هاي اصلاحی با استفاده از مبانی ژنتیک کمی، از برآورد نحوه وراثت اجزاي عملکرد و تعیین اثرات ژنی این اجزا می توان درجهت افزایش عملکرد دانه اقدام نمود ( ۱۹۹۷ ). قبل از برآورد نحوه وراثت اجزاي عملکردباید رابطه آن ها با عملکرد و به عبارت دیگر همبستگی بین عملکرد و اجزاي آن محاسبه گردد و با توجه به عوامل مؤثر در ایجاد تنوع، یعنی ژنوتیپ و محیط میزان تأثیر اجزاي عملکرد بر آن مشخص ( گردد (۲۰۰۸ ). در این زمینه نتایج به دست آمده توسط کاواسیم و برم ( ۱۹۹۸ یان گر آن است که بین ارتفاع گیاه و تعداد دانه در سنبله اصلی گیاه گندم همبستگی منفی وجود دارد،بنابراین انتخاب براي ارتفاع متوسط گیاه در ضمن حفظ سنبله هاي بزرگ با تعداد دانه قابل قبولبه عنوان شاخص انتخاب پیشنهاد گردید. در مطالعات مربوط به عملکرد از روش تجزیه علیت برايبررسی اثرات صفات مؤثر بر عملکرد و روابط بین آن ها استفاده می شود. با کمک این روش می توانهمبستگی بین عملکرد و اجزاي آن را تفکیک و عمیقاً بررسی نمود (۱۹۹۷ ). روش تجزیه علیت به عنوان ابزاري براي تعیین اهمیت صفات مؤثر بر عملکرد، مورد استفاده قرار می گیرد. اینروش ماهیت همبستگی هاي ساده را نشان داده و میزان اثرات مستقیم و غیرمستقیم متغیرهاي وابسته راتعیین می کند ( ۱۹۹۷ ). برخی از پژوهشگران همبستگی مثبت بین عملکرد دانه و صفاتتعداد سنبله در مترمربع، تعداد دانه در سنبله و وزن دانه را در گندم گزارش کرده اند، هر چند که بینعملکرد و تعدادي از اجزاي آن رابطه مثبت وجود دارد، اما وجود همبستگی هاي منفی بین بعضی ازاجزاي عملکرد باعث شده است که امکان گزینش براي همه اجزا به طور هم زمان به عنوان عاملی درافزایش عملکرد سودمند نباشد (سوقی و همکاران، ۲۰۰۶ ). از آن جایی که معمولاً بین صفات مرتبط باعملکرد همبستگی منفی وجود دارد و با توجه به روابط پیچیده صفات با یکدیگر، قضاوت نهایینمی تواند فقط بر مبناي همبستگی ساده انجام گیرد و لازم است از روش هاي آماري چندمتغیره برايدرك عمیق تر روابط بین صفات، بهره برد (،۲۰۰۸ ). برخی پژوهش گران نتیجه گرفتند که تعداد پنجه بارور و ارتفاع بوته از اجزاي اصلی عملکرد دانه در گندم می باشند (۲۰۰۶ ). در این رابطه( ۲۰۰۳ ) با ارزیابی تعداد ۴۶۷ مورفوتیپ گندم بومی غرب کشور از طریق تجزیه علیت، نشان دادند که صفاتی مانند ارتفاع گیاه، تعداد دانه در سنبله،وزن هزاردانه، طول سنبله و عرض برگ پرچم اثر مستقیم و معنی داري بر عملکرد دانه داشتند.( ۲۰۰۴ )، نشان دادند که ضرایب همبستگی فنوتیپی و ژنوتیپی تعداد خوشه در بوته، تعداد دانه پر در خوشه، وزن خوشه، تعداد روز تا ۵۰ درصد گل دهی و رسیدگی کامل با عملکرددر برنج، مثبت و معنی دار بود. ( ۲۰۰۶ )، با بررسی همبستگی فنوتیپی و ژنتیکی نشان دادند که تعداد ساقه بارور، تعداد کل پنجه و تعداد دانه در خوشه با عملکرددانه داراي همبستگی مثبت و معنی داري بودند. بنابراین براي افزایش نسبی هر یک از صفات وابسته می توان از صفات مؤثر و مرتبط با آن سود جست.با توجه به مطالب ذکر شده این مطالعه به منظور مقایسه ارقام مختلف گندم و بررسی ارتباط و تعیین سهم عوامل مؤثر بر عملکرد دانه و برآورد اثرات مستقیم و غیرمستقیم اجزاي آن بر عملکرد دانهاز طریق تجزیه علیت انجام شده است.در بسیاري از موارد یشرفت ژنتیکی در مورد خصوصیات فیزیولوژیک گندم به دلیل وجودهمبستگی قوي بین عملکرد دانه و شاخص برداشت است ( ۲۰۰۶ ). در این مطالعهنیز بین عملکرد دانه و شاخص برداشت همبستگی بالایی مشاهده شد . از آن جا که شاخص برداشت، نسبت عملکرد دانه به عملکرد بیولوژیک است، افزایش شاخص برداشت در صورت کافیبودن اندام هاي فتوسنتز کننده منجر به افزایش عملکرد دانه می گردد، زیرا در پایان دوره رشد گیاه، مقدار قابل توجهی از مواد فتوسنتزي ساخته شده در طول دوره رشد به دانه ها وارد می شوند.۱۹۹۶ ) با توجه به ارتباط بین عملکرد دانه و شاخص برداشت آن را به عنوان معیاري براي گزینش ) لاین هاي با عملکرد بالا در گندم مطرح نمود.در تجزیه علیت صفات به علت ارتباط بالاي دو صفت عملکرد بیولوژیک و شاخص برداشت با عملکرد دانه که موجب هم خطی بین متغیرهاي مستقل می شوند، در مدل وارد نشده اند. تجزیه علیت صفات (جدول ۴) نشان داد که بیش ترین اثر مستقیم بر عملکرد دانه متعلق به وزن سنبله و سپس ۶۵ درصدي صفت وزن سنبله در توجیه تنوع عملکرد / تعداد سنبله بود. سهم عمده ۵۷ دانه گندم را در مدل مشخص ساخت. ( ۲۰۰۸ ) نیز در مطالعات خود به این نتیجهرسیدند که وزن سنبله و وزن هزاردانه بیش ترین اثر مستقیم را بر عملکرد دانه دارند. با توجه به اثر مستقیم بالاي این دو صفت بر عملکرد دانه، می توان آن را به عنوان معیاري براي گزینش ارقام با عملکرد بالا در گندم مطرح نمود. تعداد دانه در سنبله و وزن هزاردانه به ترتیب بزرگ ترین اثرات مستقیم منفی را دارا بودند. با توجه به این که همبستگی این دو صفت با عملکرد مثبت می باشد می توان نتیجه گرفت که عوامل غیرمستقیم باعث همبستگی شده است و باید مجموع عوامل تأثیرگذار را به طور هم زمان مدنظر قرار داد و رایطی را ایجاد نمود تا اثرات مستقیم حداکثر شوند. بنابراین گزینش این صفات می تواند منجر به افزایش عملکرد و تولید ارقامی با عملکرد دانه در واحد سطح بیش تر گردد. البته این امر با توجه به نقش جبرانی این اجزا تا زمانی که تعادل بین منبع و مخزن برقرار باشد، امکان پذیر است ( ۲۰۰۶ ). بهترین مدل در این مطالعه نیز مدلی بود که تعداد دانه در سنبله در آن وجود داشت و با حذف آن ضریب تبیین کاهش قابل ملاحظه اي نشان داد. در این زمینه ( ۲۰۰۰ ) بیان داشتند که صفاتی مانند تعداد پنجه و وزن هزاردانه از اجزاء مهم و اصلی وابسته به عملکرد در گندم می باشند که می توانند منجر به افزایش تعداد دانه در سنبله و افزایش عملکرد دانه گردند. مطالعه عوامل غیرمستقیم نشان داد که هر دو صفت مورد بررسی، از طریق وزن سنبله بر عملکرد دانه مؤثر بوده اند که چنان چه بیان گردید وزن سنبله نیز بالاترین اثر مستقیم را بر عملکرد دانه داشت. همبستگی منفی بین این دو صفت (تعداد دانه در سنبله و وزن هزاردانه) نشان می دهد که با افزایش یکی از آن ها، دیگري کاهش می یابد. از آن جایی که حداکثر عملکرد دانه در یک شرایط معین داراي حد خاصی می باشد، بنابراین با افزایش تعداد دانه، وزن دانه کاهش می یابد (۲۰۰۵ ). در این مطالعه بین صفات تعداد دانه در سنبله و وزن هزاردانه و تعداد سنبله در بوته با تعداد دانه در سنبله و وزن سنبله همبستگی منفی مشاهده شد. این روابط منفی بیان گر نقش تعادلی اجزاي عملکرد از جمله تعداد دانه در سنبله و وزن هزاردانه می باشند. به عبارت دیگر افزایش تعداد دانه در سنبله و ایجاد مخازن فتوسنتزي متعدد از یک طرف و محدودیت در تأمین مواد فتوسنتزي از طرف دیگر ممکن است از دلایل کاهش وزن دانه در اثر افزایش تعداد دانه در سنبله باشد ( ۲۰۰۸ ). ( ۱۹۷۴ ) همبستگی مثبت و معنی داري بین صفت وزن دانه در سنبله و عملکرد دانه را گزارش کرده اند. در حالی که( ۱۹۷۲ ) همبستگی معنی داري را بین این دو صفت مشاهده نکردند. بر اندام اصلی دریافت کننده نور و مهم ترین محل انجام فتوسنتز در گیاهان زراعی هستند. با افزایش سطح برگ میزان دریافت تشعشع هم افزایش می یابد ( ۱۹۸۹ ). از بین شاخص هاي رشد، بیش ترین اثر مستقیم منفی مربوط به شاخص سطح برگ بود از آن جایی که همبستگی بین شاخص سطح برگ با عملکرد بیش ترین مقدار مثبت را داشت می توان نتیجه گرفت که عوامل غیرمستقیم باعث این همبستگی شده است و باید مجموع عوامل تأثیرگذار را به طور همزمان مدنظر قرار داد. همچنین همبستگی بین شاخص سطح برگ با وزن سنبله بیش ترین مقدار مثبت را داشت. همه شاخص هاي رشد (NAR و CGR ،RGR) نیز به طور غیرمستقیم از طریقشاخص سطح برگ بر عملکرد دانه تأثیرگذار بودند. شاخص سطح برگ با تأثیر غیرمستقیم از طریق وزن سنبله بر عملکرد دانه مؤثر بود. به طوري که در تجزیه گام به گام نیز مشاهده شد با حذف شاخص سطح برگ R2 (ضریب تبیین) ۶۱/۵۴ درصد کاهش یافت. در محصولات زراعی، سرعت رشد محصول وابستگی زیادي به سرعت جذب خالص و شاخص سطح برگ دارد (سرمدنیا و کوچکی، ۱۹۸۹)
