بونسای، دارْسان یا درختریزههای ژاپنی (به ژاپنی: 盆栽) هنرِ پرورشِ درختان و گیاهانی است که در اندازهٔ کوچک ایجاد میشوند.
بونسای، درخت یا گیاهی است در گلدان و بهصورتی پیرایش میشود که پاکوتاه شده و در سنینِ ۱۰۰ تا ۲۰۰ سالگی در حدود ۳۰ تا ۶۰ سانتیمتر بلندی داشته باشد.
واژهٔ بن به معنیِ بشقاب، سینی یا گُلدان و سای به معنیِ کشت و کار است و ترکیبِ بونسای را میتوان، کاشته شده در سینی معنا کرد؛ اما هر گیاهی که در گلدان یا سینی کاشته شده باشد را نیز نمیتوان بُنسای نامید.
بی تحرکی، خانه نشینی و پشت میز نشینی بدترین دشمن سلامت و عامل اصلی تجمع چربی در شکم و سموم در بدن محسوب می شود. عادتی که شما را چاق و بیمار می کند.
از آنجا که پیراستنِ گیاه به صورتِ بونسای، شبیه سازیِ شکلِ درخت در اندازه کوچکتر است، فرهنگستان زبان فارسی برای واژهٔ بُنسای برابرِ فارسیِ دارسان (همانندِ دار و درخت) را برگزیده است.
فرهنگِ چین و به ویژه ژاپن در آفرینشِ چشماندازِ فضای سبز بر این است که کلِ طبیعت را یکجا به باغ منتقل کنند. نه مانندِ غربیها که بخشی از طبیعت را به عنوانِ باغ تلقی میکنند. ژاپنیها طبیعت را دوست دارند، نه رونوشتی از آن را؛ و باغسازیِ غربی را رونوشتی از طبیعت میدانند.
بُنسایی نوعی از باغبانیِ هنری است که از قدیم در چین و ژاپن به روشهای مختلف متداول بوده و هم اکنون کل جهان از این هنر با اطلاع هستند و کم و بیش آن را به طور نسبی به اجرا در میآورند.
نگهداریِ بُنسای در برگیرندهٔ آبیاری، خاک و کود و نوردهیِ مناسب و هرسِ درست و بهنگام میباشد.
برای نگهداریِ بنسای به ابزارهای بُرشی مانندِ کاردِ لبه تیز، تیغ و قیچیِ باغبانی نیاز است. همچنین به بیلچه، آب پاش و سوهان (برای شکل دهی و صاف کردنِ بخشهای چوبی شده و مُرده درخت) و بنومیل(برای ضدِ عفونی کردنِ بخشهای بریده شده و جلوگیری از بیماریهای قارچی) نیاز است.
بُنسای نیز مانندِ هر گیاهِ دیگری به یک آبیاریِ کامل و منظم نیاز دارد. به دلیل این که خاستگاه این گیاهان از کشورهای آسیای جنوب شرقی میباشد، مانند: چین، تایلند و… آب و هوای مناسب برای گیاه بونسای، گرم و مرطوب میباشد. پس بهتر است که برگهای بونسای را ۱ یا ۲ بار در روز با افشانه خیس شوند. تا رطوبتِ آن تأمین شود. همچنین دمای اتاق هم برای بونسای مناسب است. نور مستقیمِ خورشید باعثِ سوختن درختچه بونسای میشود. نور غیر مستقیم یا نور پشت پرده با حداقل یک متر فاصله برای بونسای مناسب میباشد. البته برخی گونهها هم وجود دارند که برای فضای بیرون هستند که منظور ما گونههای آپارتمانی میباشد.
آبیاری باید در تابستان بیشتر و در زمستان کمتر باشد. از آبیاری بیش از حد هم خودداری کنید، چراکه باعثِ فساد و خفگیِ ریشه میشود. بهترین زمانِ آبیاریِ بونسای بعد از غروب آفتابمیباشد. چون آب تا فردا صبح تبخیر نمیشود و همچنین نور باعث سوختنِ برگها نمیشود
گیاهان و در واقع دمنوش های تهیه شده از آن ها باعث پاکسازی بدن، تحریک متابولیسم یا سوخت ساز بدن، افزایش حجم ادرار و دفع آن و بهبود گوارش می شوند. این دمنوش ها سرشار از اسید اسکوربیک است که یک آنتی اکسیدان قوی برای دفع چربی ها، سلول ها و بافت های مرده و آسیب دیده محسوب می شوند. زمانی که این سلول های مرده از بین می رود سلول های جدید جای آن ها را گرفته و به این ترتیب استحکام عضلانی بالا می رود. دمنوش های گیاهی میزان قند خون و حالت مقاومت سلول های بدن به انسولین را کاهش می دهند. اگر به دنبال روشی برای کنترل و کاهش استرس خود می گردید می توانید به این دمنوش های گیاهی اعتماد کنید. این دمنوش ها تجمع چربی ها و التهاب در بافت های بدن و میزان اضطراب و استرس را کاهش می دهند.
خاکِ بونسای معمولاً کوکوپیت میباشد که رطوبت را در خود حفظ میکند، بنابراین لازم نیست هرروز به ان آب بدهید. هر زمانی که به خاک دست زدید و خشک بود به ان اب بدهید و نباید بگذارید زیاد خشک بماند. معمولاً یک روز در میان و بیش از سه روز نشود.
از آنجا که خاکِ کوکوپیت، یک خاکِ خنثی میباشد و عاری از مواد غذایی است، بعد از مدتی گیاه دچار کمبودِ موادِ غذایی میشود و برگهای آن شروع به ریزش میکند پس باید به بونسای کود داد تا مواد غذایی آن تأمین شود. کود بونسای موجود در بازار ایران، کریستالون و آهن میباشد که برای بامبو و برخی گل و گیاهها نیز میتوان استفاده کرد؛ که باید یک قاشق چایخوری از آن را در یک لیتر آب حل کرد و هر ۱۵ روز یک بار از ان آب به گیاه بدهید. توجه داشته باشید که نباید هر دو کود را باهم بدهید. اگر از هر دو کود استفاده میکنید تقریباً یک هفته بین آنها فاصله بیندازید. باقیماندهٔ آبی که با کود مخلوط شده را دور نریزید و در دفعات بعد استفاده کنید.
فرمِ ایستاده (رسمی)
درختانِ بنسای با فرمِ ایستادهٔ رسمی یا سبکِ چُکان (chokkan) با یک تنهٔ راست قامت و مخروطی شکل مشخص میشود. شاخههای پایینی، گسترده و کلفت و شاخههای بالایی، کوتاه و نازک هستند
فرمِ ایستاده (غیررسمی)
درختانِ بنسای با فرمِ ایستادهٔ غیررسمی یا سبکِ مُیُگی (moyogi) با خَمهایی در تنه و شاخه همراه است اما نوکِ درخت، درست همخط با جایی است که تنه از خاک بیرون آمده است
فرمِ کج (شیبدار)
درختانِ بنسای با فرمِ کج یا شاکان (shakan) دارای تنهای کج نسبت به گلدان است. تنه با شیبی ملایم یا تند از زیرِ خاک پدیدار شده و نوکِ بُنسای به سمتِ چپ یا راستِ گلدان رفته است
پا کوتاه کردنِ یک درخت و کاشتِ آن در گلدانی کوچک، نیازمندِ هرس و نگهداریِ خاص است که با هرسِ دیگر درختانِ موجود در باغ متفاوت است.
هرسِ برگ
بُنسای باید دارایِ سطحِ برگیِ کمی باشد. زیرا سطحِ برگیِ زیاد، رشد را بیشتر میکند و در تکنیکهای بنسای تلاش بر اینست که شتابِ رشد کم شده و هدفمند شود. بهمین منظور باید برگهای اضافه، همواره هرس شده و از گیاه جدا شوند. هرسِ برگ باید با توجه به شکلِ نهاییِ بنسای انجام بپذیرد. ضمناً نباید در یک وعده از هرس، مقدارِ زیادی برگ را بیکباره قطع نمود، چراکه باعثِ ایجاد شوک به گیاه میشود.
هرسِ ریشه
هرسِ ریشه، یکبار در سال و بوسیله افرادِ متخصص باید انجام گیرد. با هرسِ ریشه، رشد کم میشود. بهمین دلیل، باید توجه داشت که مقدارِ مناسبی از ریشه قطع شود تا گیاه دچارِ شوک نشده و آسیبِ جبران ناپذیر نبیند. ضدِ عفونیِ بخشهای قطع شده با بنومیل نیز در پایانِ کار ضروری است.
هرسِ فُرم دهی
این گونه هرس معمولاً بر روی شاخهها و با بُرش و سیم پیچ کردنِ بخشهایی از شاخه و با توجه به شکلِ نهایی که درخت باید بخود بگیرد، انجام میشود
بونسای در ادبیات به معنی کاشتن در سینی (A planting in a tray) است. انواع مختلف درختان و بوته ها را می توان به صورت مینیاتوری به کمک تکنیکهای بونسای که ضمن صدها سال توسعه یافتنه اند، پرورش داد. بونسای ها قادرند ا ز ۵۰ سال تا یکصد سال و حتی بیش از آن بقاء یابند و این بیشتر از طول عمر پدیدآورندگان آنها است.
عبارت بونسای Bonsai از کلمه Bon به معنی گلدان، سینی یا ظرف و نیز کلمه Sai به معنی درخت، بوته و درختچه Shrub یا کاشتن گیاه Planting تشکیل شده است و ترجمه انگلیسی آن Potted Planting یا Tray tree خواهد شد ولیکن این معانی بیانگر اندازه، جنس گیاه یا محیط رشد (خارج یا درون خانه) آن نخواهد بود. لغت اصلی بونسای از لغت چینی Pen Tsai منشاء گرفته است. چنانکه در حال حاضر تعدادی مدرسه ویژه بونسای در چین وجود داردکه Pen-Jing خوانده میشوند. هر مدرسه روش خاصی را برای پرورش بونسای تبلیغ می نماید اما پرورش بونسای در ژاپن در هماهنگی بیشتری با طبیعت تحول یافته است بطوری که احساس آرامش بیشتری را تداعی میبخشند.
قدیمی ترین بونسای ذکر شده در جهان در اشعار اواسط قرن چهاردهم میلادی آورده شده اما استفاده از بونسای در حدود سه قرن بعد عمومیت یافته است. بونسای های اولیه بیشتر توسط اشراف، روحانیون و اشخاص عالی رتبه استفاده می گردید ولی از قرن هفدهم، افراد عادی نیز آنها را در اختیار گرفتند. از زمانی که کشور ژاپن در سال ۱۸۶۸ پس از سه قرن انزوا، دروازه های خود را برروی کشورهای غربی گشود، بونسای بعنوان یک موضوع هنری مورد تحسین همگان قرار گرفت و مردم آنرا نه فقط بعنوان یک سرگرمی بلکه بعنوان یک حرفه هنری Artistic Pursuit مورد استقبال قرار دادند و به برپایی نمایشگاه های بزرگی از آن اقدام کرده و کتب آموزشی زیادی در ارتباط با تکنیک های پرورش بونسای منتشر نمودند.
امروزه پرورش دهندگان بونسای به عضویت مجامع ویژه ای در می آیند و بعنوان دوستداران طبیعت به آن جنبههای تجاری، هنری و سرگرمی بخشیده اند وحفاظت و پرورش Care and Nurture از بونسای فقط از مشغولیات ژاپنی ها نیست چنانکه بیش از ۱۲۰۰ نفر از ۳۲ کشور جهان در کنواسیون جهانی بونسای شهر Omiya در سال ۱۹۸۹ شرکت کردند. این کنوانسیون کمک نمود تا فدراسیون جهانی دوستداران بونسای تاسیس شده و هدایتگر آموزش مهارت های پرورش بونسای و همه گیر شدن آن در سراسر گیتی گردد. این انجمن هر ۴ سال یکبار پس از اولین گردهمایی تشکیل شده است که گردهمایی فلوریدا در ایالات متحده، گردهمایی سئول در کره جنوبی و آخرین گردهمایی در مونیخ آلمان از آن جمله اند.