رده بندی گیاهان

در این پست از مجله کشاورزی گلستان موج به بررسی جامع و کامل رده بندی گیاهان و نحوه نامگذاری می پردازیم.

رده بندی گیاهان Botanique Systematique

منظور از گیاه شناسی سیستماتیک یا رده بندی گیاهان تعيين صفات مميزه گیاه و طبقه بندی آنها برای تمیز دادن از یکدیگر می باشد.قبل از میلاد مسیح ابتداء از چینی ها کتابی بدست آورده اند که در آن از اقسام گیاه ها که برای انسان مفید می باشد نام برده شده و گیاهان تیره حبوبات با هم و یکجا رده بندی شده است یونانی ها نیز در این قسمت مطالعات علمی بسیار کرده و Teophraste طبیعی دان عالی مقام گیاه های یک جنس و دو جنس را از هم مشخص نمود و با شناسائی آلت نر و ماده در گیاهان گلدار به تلقیح مصنوعی در درختان نخل پی برد.

عالم دیگر یونانی Phanias گیاه گلدار را از بی گل مشخص کرد در قرن شانزدهم در کشور آلمان نیز نویسنده های مختلف مانند Fuchs دراین قسمت مطالعات بسیاری بعمل آورده و گیان را بر حسب الفياء تقسیم بندی کرده اند.Gesner  در زوریخ گیاه را از روی خواص گل و میوه رده بندی کرده و از آن زمان تشخیص جنس (genre)  در گیاهان شروع شد و سپس  Charles de l Ecluse  گونه (Espece) را مشخص کرد.

در سال ۱۹۸۳ در کشور ایتالیا Cesalpin گیاهان را از روی میوه و دانه آنها تقسیم بندی کرد. در سال ۱۹۹۰ Ray و Tournefort مطالعات بیشتری در این مورد کرده و گیاه ها را به انواع درختی و انواع علفی تقسیم بندی کردند و برای اولین بار Ray گیاه گلدار ( Phancrogames) و گیاه ها بی گل (Cryptogemes) و همچنین گیاه های دولپه ای (Dicotyledones) و يک لپه ای (Monocotyledoncs)  را از یکدیگر مشخص کرد.در سال ۱۷۰۳ لينه (Linne) سوئدی مطالعات زیاد در روی دام و گیاه کرد و نامگذاری گیاه ها را با دو نام رواج داد بدین معنی که یک نام مخصوص جنس گیاه و نام دوم را برای تشخیص گونه آن قائل گرديد.

تقسیم بندی گیاهان

Linne گیاهان را برحسب وضع و تعداد آلت نر (Etamine) رده بندی کرد ولی با این ترتیب ممکن بود دو گیاه که از حيث شباهت و خواص مختلف یکی بوده و جزو یک خانواده بایستی محسوب شوند چون از نظر تعداد اتامین اختلاف دارند بکل از هم مجزا شوند و برعکس گیاهانی که با یکدیگر قرابتی ندارند چون تعداد اتامین در آنها یکی می باشد جزو یک خانواده بحساب آیند بالاخره گیاه شناسان فرانسوی افتخار آنرا پیدا کردند که گیاهان را از روی اصول صحیح و روابط حقیقی و نزدیک به یکدیگر تقسیم بندی کنند. اولین آنها Bernard de Jussicu وبعد Antoine Laurent de Jussieu و بالاخره De Candolle بود که صفات و مشخصات گیاه را برای رده بندی ملاك قرار داد . مهمترین آن صفات را برای تیره . بعد از آن صفات دیگری را برای جنس ودر درجه سوم صفات دیگری را برای گونه قائل شد.

نامگذاری گیاهان به طريقه زیر انجام می شود :

Espece  یا گونه گیاهان

واحد نامگذاری یک گیاه گونه است و دسته ای از گیاهان متشابه که بتوانند بسادگی با هم لقاح حاصل نمایند یک گونه را تشکیل می دهند . در شرایط طبیعی لقاح این گونه ها با گونه های غیر متشابه ممکن نیست ولی در عین حال استثناهائی نیز وجود دارد که اشکالاتی در عمل ایجاد می نماید با وجود این اشکالات Espace را مبنا قرار داده اند.

از برخی گونه ها در طبیعت و در نقاط مختلف دنیا تعداد بی نهایت زیادی وجود دارد که گاهی تفاوت های جزئی آنها را از هم مجزا می سازد. با در نظر گرفتن این تفاوت های جزئی می توانیم جورها یا Varietes را مشخص نمائیم .گیاهانی که با وسائل مخصوص و مصنوعی پرورش یا توليد يافته و خواص تازه ای ازلحاظ رشد ، زود رسی، وغیره پیدا کرده اند یکی نژاد را تشکیل می دهند.

نام گونه های گیاهی ممکنست اسم ، صفت ، نام شخص، نام محل وغيره باشد و همیشه با حروف کوچک لاتین نوشته می شود .از مقایسه گونه های مختلف گیاهی چنین نتیجه می شود که در بین تعدادی از آنها در عین اختلاف صفات مشترکی وجود دارد که باعث تمیز آنها از سایرین می گردد مثلا در مقايسه شبدر و نخود بخوبی شباهت انواع شبدر و نخود و صفات مشخصه آنها جلب نظر را می نماید و این شباهت بین شبدرها و نخود ها در همه جا وجود دارد و چون این صفات در مقابل عوامل محیطی مقاومت داشته و باعث تشخیص نخود از شبدر می شود مبنای تشخیص جنس گیاهان قرار می گیرد.

مبنای نامگذاری گیاهان

اسم جنس گیاه مبنای متفاوتی دارد در برخی گیاهان اسم لاتین آن گل ( Acer – Fagus و غیره) در برخی از زبان های دیگر به لاتین برگشت شده است برخی بعلت خواص برگ ، ساقه ، میوه و حتی شکل خود بلاتين نامگذاری شده اند مثلا جنس Melaleuca از دو کلمه Mela یعنی سیاه و Leucos یعنی سفید مشتق شده تنه این گیاه سیاه و شاخه هایش سفید رنگ می باشد .جنس Barosma چون عطر زیادی دارد به اين نام خوانده می شود.برخی از جنسها بنام اشخاص یا علمانی که آنها را کشف کرده اند نامگذاری شده است مانند   Collinsonia  به افتخار Collinson انگلیسی و Dioscorea به افتخار Dioscoride یونانی و Cinchona  بافتخار کنتس Chinchon نامیده شده اند.

در هر جنس تعدادی گونه وجود دارد که همه آنها با اسم جنس (Genre) نامیده می شود و نام گونه بعنوان اسم دوم به آنها اضافه می شود مثلا Trifolium شامل تمام شبدرهای سفید ، قرمز، و با گل کشیده است و همه آنها Trifolium هستند ولی اولی T . repens دوبی T . Pratense و سومی T. . incarnatum  می باشد یعنی می توان گفت که گیاهان با دو نام خوانده می شوند که اولی نام جنس و دومی نام گونه است.نام جنس همیشه باید با حرف بزرگی و نام گونه همیشه با حروف کوچک نوشته شود.

Famille  یا تیره گیاهان

جنس های مختلفی که خواص مشابه از لحاظ گل ، میوه ، برگ و غیره دارند با هم قرابت خانوادگی پیدا می کنند مثلا شبدر ، یونجه ، بادام زمینی ، نخود و لوبیا دارای گلهای مشابه برگهای مرکب و میوه های مشابه بوده بنا براین با هم قرابت دارند ولی نمی توانند از یکی جنسی باشند چون اختلافات ظاهری دیگری آنها را از هم متمایز می نماید این جنس ها که با هم قرابت وتشابه دارند يک فامیل یا یک تیره را تشکیل می دهند مثلا گیاهان بالا فامیل حبوبات با Legumineuses را بوجود می آورند بنابراین یک تیره از تعدادی جنس و یک جنس از تعدادی گونه تشکیل شده است . نام تیره همیشه از یکی از جنس ها مشتق شده و به آخر آن aceae اضافه می شود مثل Renonculaccae ولی گاهی مثلا در مورد Legumineuses و Graminae این موضوع صدق نمی کند.

Ordre یا راسته گیاه

تیره های مختلف که از لحاط برخی خواص شبیه هم هستند یک راسته را تشکیل می دهند . نام راسته از یکی از تیره ها گرفته شده و به آخرش ale اضافه میشود مثل Rosale .

Classe رده گیاه

راسته های مختلف و مشابه هم یک رده را می سازند و رده های مشابه در خواص اصلی شاخه Embranchement یا Phyla را بوجود می آورند.تیره ، راسته ، رده و شاخه می توانند تقسيمات فرعی دیگری به نامهای تیره فرعی Sous famille ، راسته فرعی Sous ordre ، رده فرعی Sous classe و شاخه فرعی Sous embranchement داشته باشند .

انواع نامگذاری رده بندی گیاهان

1. شاخه Embranchement
2. رده  Classes
3. ردة فرعی  Sous – Classes
4. راسته   Sous – Classes
5. راسته فرعی Sous ordres
6. تیره Familles
7. تیره فرعی Sous familles
8. جنس  Genre
9. گونه  Espèce
10. جور  Varieté
11. نژاد Race

رده بندی گیاهان در طول زمان تغییرات زیادی پیدا کرده و این تغییرات با کشفیات و معلومات جدید پیوستگی داشته و می شود گفت که تکامل تدریجی پیدا کرده است. به رده بندی گاهی به منظور مخصوصی عملی می شود مثلا از لحاظ اقتصادی و مصرف گیاهان را به شرح زیر رده بندی می کنند :

رده بندی گیاهان از لحاظ مصرف و اقتصادی

گیاهان غذائی

غلات ، حبوبات سبزیجات ، میوه جات وغیره

 گیاهان صنعتی

گیاه های روغنی ، گیاهی که چوب آنها مورد استعمال دارد ، گیاه هایی که الياف آنها برای بافت مصرف می شود ، رزین دار، صمغ دار و غیره

گیاهان داروئی

سنبل الطيب ، كلشيک ، افدرا و غیره

گیاهان معطر

بنفشه ، یاس و غیره

بطوریکه دیده می شود این تقسیم بندی فقط مورد استعمال گیاهان را تعيين می کند ولی از لحاظ گیاه شناسی اطلاعاتي به ما نمي دهد زیرا در هر یک از این دستجات گیاهان مختلفی که به هیچ وجه شباهت و قرابتی ندارند جای می گیرد.

از لحاظ گیاه شناسی سیستماتی که امروزه گیاهان را از روی خواص ارثی، قرابت خانوادگی و به ترتیب تکامل تقسیم بندی می کنند در این تقسیم بندی دانشمندان مختلف نظریات متفاوتی دارند بطوریکه گاهی رده بندی آنها با هم اختلافاتی پیدا می کند که ذیلا چند نمونه آنها ذکر می شود :

تقسیم بندی گیاهان از لحاظ گیاه شناسی

تقسیم بندی از با روش ساختمان گیاهی

ساختمان بعضی از گیاهان بی نهایت ساده و فقط از یک یا خته به تنهائی ساخته شده اند این گیاهان را تک یاخته Protophytes نامند( Phyte یعنی گیاه و Proto يعني اوليه) مانند جانوران تک یاخته Protozoaires با این تفاوت که تعداد گیاهان تک یاخته نسبت به جانوران تک یاخته بی نهایت کمتر است .

بعضی دیگر از گیاهان از اجتماع یاخته هائی بوجود آمده اند و آنها را چند یاخته Metaphytes با متافيت مي نامند مثل جانوران چند یا خته متازوئر(Metazoaires)  در بعضی از گیاهان چند یاخته تمام یاخته ها تقريبا يکی شکل بوده ودر آنها الياف و آوند ديده نمی شود این دسته از گیاهان چند یا خته را متافیت سلولر( M celulaires) می نامند برعکس در برخی دیگر یاخته های اصلی دوره تکاملی را پیموده و به الیاف و آوند تبدیل می شود این دسته که قسمت عمده گیاهان امروزی را تشکیل می دهد متافیت و اسکولر یا چند سلولی های آوندی ( M vasculaires) نامیده می شود.

متافیت سلولر

این قسمت از گیاهان را که فاقد گل و میوه نیز می باشند به دو شاخه تقسیم می کنند

1. شاخه ریسه داران (تالوفیت ها Tallophytes)
2. شاخه خزه ها ( بريوفيتها Bryophytes)

تالوفیتها فاقد ریشه و ساقه و برگ بوده و تنها از توده ويا رشته های رویندهای بنام تال یا ریسه تشکیل شده اند و به همین جهت آنها را تالوفیت می نامند و بسه رده یا Classes تقسیم می شوند .

1. رده جلبکها Les algues
2. رده قارچها Les champignons
3. رده گلسنگها Les lichens

بریوفیتها دارای ساقه و برگ هستند ولی ریشه ندارند ليكن دارای رشته های کوچکی هستند که در حقیقت عمل ریشه را انجام داده و آنها را ریزوئید می نامند بنا بر این نسبت به تالوفیت ها تکامل بیشتری پیدا کرده و شامل خزه ها Mousses و هپاتیکها می باشند.متافيت و اسكولر(Metaphytes vasculaires )  – در این گیاه ها یاخته ها دسته دسته می شوند و هر دسته بافتی را بوجود می آورند که هر یک عمل مخصوصی را انجام می دهند بعضی از آنها بشكل عروق در آمده و مواد غذائی را در داخل گیاه جریان می دهند

برخی دیگر شکل رشته هائی را پیدا می کنند که جدارشان ضخیم شده و مصرف نگهداری گیاه می رسند عده دیگر گیاه را از عوامل خارجی محفوظ نگه می دارند به عبارت دیگر در این گیاهان اعمال فیزیولوژیکی بین قسمت های مختلف ریشه ، ساقه و برگی تقسیم شده و هر قسمت عهده دار کار مخصوصی در گیاه می باشد که بر حسب چگونگی تولید مثل به دو شاخه نهانزادان آوندی و پید زادان تقسیم می شوند.

رده بندی گیاهان بر اساس چگونگی تولید مثل

نهان زادان آوندی (Cryptogames vasculaires)

گیاهی پتريدوفيتها دارای ریشه و ساقه و برگی بوده ولی گل ندارند و به همین جهت آنها را نهان زا می نامند مثل سرخسها ، دم اسبی ها و پنجه گرگی ها

 پیدا زادان

به این گیاهان علاوه بر ریشه و ساقه و برگ دارای گل نیز می باشند و چون آلت تولید مثل آنها کاملا مشخص و مرئی است پيدازا نامیده می شوند و بسته به اینکه تخم آنها در داخل تخمدان قرار گرفته و یا آزاد باشد به دو رده قسمت می شوند :

1. رده بازدانگان Les gymnospermes
2. رده نهانداندانگان   Les angiospermes

رده نهاندانگان نیز بنوبه خود به دو راسته تکه لپه ای ودولپه ای تقسیم می شود دانه تک لپه ای ها فقط دارای یک لپه است و دانه دو لپه ایها دو لپه دارد .

رده بندی گیاهان بر اساس چهار شاخه اصلی

1. تالوفیتها (Tallophyta)
2. بريوفيت ها (Bryophyta)
3. پتريدوفیتها (Pteridophyta)
4. اسپرماتوفیتها (Spermatophyta)

شاخه گیاهی تالوفیتها با ریسه داران

تالوفیتها گیاهی ساده هستند که فاقد ریشه حقیقی ساقه و برگ بوده – دستگاه تولید مثل یك سلولی دارند و به رده های جلبک ، قارچ وليكن تقسیم می شوند.

شاخه گیاهی بريوفيتها

بریوفیتها گیاه ساده ای هستند که مثل شاخه اول فاقد ریشه ، ساقه و بر گ حقیقی بوده ولی گاهی اوقات تارهائی شبیه ریشه ( ریزوئید) و یا برگهای دروغین ایجاد می نمایند تولید مثل این گیاهان به وسیله دستگاه چند سلولی انجام می شود در این شاخه رده های هپاتیک وموس (خزه) قرار گرفته اند.

شاخه گیاهی پتريدوفيتها

گیاهی پتريدوفيتها از دو شاخه اول تکامل بیشتری پیدا کرده و انتقال مواد غذائی در آنها به وسیله آوند انجام می گیرد اسپر در این گیاه به طريقه ميوز یا کاهش کروموزومی ایجاد شده و گیاهکی که بوسیله این اسپر ایجاد می شود شباهتی با گیاه اصلی ندارد دستگاه تولید مثل در این گیاهان چند سلولی است. پتريدوفیتها شامل رده های  Equisetineae – Licopodineae – Psilophytineae – Filicineae می باشد.

شاخه گیاهی اسپرماتوفیتها

گیاهانی هستند که بوسیله دانه تولید مثل کرده و رده بازدانگان و نهاندانگان را تشکیل می دهد .

نهاندانگان به دو رده فرعی تک لپه ای و دولپه ای تقسیم می شود در صفحه بعد مختصری از این تقسیم بندی دیده می شود .

در این تقسیم بندی که به عللی مورد قبول همه نیست باکتریها به علت نداشتن کلروفیل وشرایط زندگی مشابه جزو قارچ ها طبقه بندی شده است.

رده بندی گیاهان به سه دسته اصلی

در این روش گیاهان را به دسته بزرگ تالوفیتها ، بر بوفیتها و تراکئوفیتها تقسیم کرده اند. تراکئوفیتها یا گیاهان آوندی مجموعه ای از پتريدونيتها و اسپرماتوفیتها هستند.

تقسیمات در این روش عبارتند از شاخه ، شاخه فرعی ، رده ، رده فرعی که ذيلا اسم برده می شوند : شاخه I – تالوفیتها

• گیاهان شیزوفیتها (گیاهانی که با تقسیم دوتائی تولید مثل می کنند) Schizophytes

1. شيزونيستها ( باکتری ) Schizomnycetes
2. جلبکهای آبی (سیانوفيسه ها ) Schizoplaycecs

• کلروفیتها (جلبکهای سبز) Chlorophytes
• کریزوفیتها (دیاتومه ها ) Chrysophytes
•  فئوفیتها (جلبکهای قهوه ای) Phaeophytes
• رودفيتها ( جلبکهای قرمز) Rhodophytes
• میکوفیتها (قارچها )Mycophytes

1. میکسومیستها Myxomycetes
2. فیکومیستها Phycomycetes
3. بازیدیومیستها Basidiomycetes
4. اسكوميستها Ascomycetes
5. دوتروميستها Deuteronayettes

• ليکنها Lichens

1. شاخه II – بريوفيتها  Bryophytes

• هپاتیکها  Hepatiques
• خزه ها (موسها) Mousses

1. شاخه III تراکئوفیتها ( گیاهان آوندی)  Tracheophytes

• پسیلوپسیده ها (Psilopsidees)
• لیکوپسیده ها ( پنجه گر گیها) Lycopsidees
• اسفنوپسیده ها (دم اسبی ها )  Sphenopsidecs
• پتروپسیده ها  Pteropsidées

1. فيليسينه ها (سرخسها ) Filicinees
2. ژیمنوسپرم (بازدانگان) Gymnospermes
3. آنژیوسپرم نهاندانگان  Angiospermes

• دولپه ايها  Dicotyledones
• تک لپه ايها  Monocotyledones

به طوریکه دیده می شود در این تقسیم بندی باکتریها و آلگهای آبی شاخه فرعی شیزوفیتها را ساخته يعني باکتریها جزو جلبکها منظور شده اند و از طرفی سرخسها و گیاهان عالی (نهاندانه و بازدانه) شاخه فرعی پتروپسیده را می سازند.