سوژا یا سويا
(Soja)
1- اصل وقدمت گیاه- به قدمت این گیاه بطور دقیق معلوم نیست ولی از آنجائی که در شرق دور مخصوصا در چین و ژاپن و هندوستان بیش از یکصد نوع از این گیاه کاشته می شود و بعد از برنج مهمترین مواد غذائی ژاپنی ها و چینی ها می باشد می توان قبول کرد که از ازمنه بسیار قدیم تولید این محصول در ممالک نام برده مرسوم بوده است. تاریخ چین کاشت این گیاه را در ۲۸۳۸ سال قبل از میلاد مسیح نشان می دهد. درحال حاضر پس از کشورهای شرق دور ممالک متحده آمریکای شمالی بزرگترین کشور تولید کننده سوژا می باشد و کاشت این گیاه از نیم قرن پیش از نظر صنعتی در این کشوراهمیت فراوان پیدا کرده است.
2- مشخصات گیاه شناسی سوژا- سوژا از خانواده بقولات است و برگ و بوته آن شبیه برگ و بوته لوبیا می باشد یعنی برگ ها مرکب و برگچه ها نسبتا پهن و درشت است. تعداد برگچه ها در بوته سوژا سه عدد است که یکی از آنها انتهائی و دو دیگر جانبی می باشد . این برگچه ها نزدیک به یکدیگر و در انتهای دمبرگ نسبة طويلی قرار گرفته اند در میوه سوژا غلاف نسبتا کوتاه و کرک دار است( برخلاف آنچه در بوته لوبيا ويا نخود فرنگی مشاهده می شود).نام علمی سوژا در ادوار مختلف تغییر زیاد کرده است که ما عمده آنرا در زیر به ترتیب سنوات یادآور می شویم . درسال ۱۷5۳ لینه این گیاه را به اسم فازئولوس ماکس .Phaseolus max L نامید ولی در همان سال لينه این نام را تغییر داد و گیاه را دوليكوس سوژا .Dolicos soja L نام گذاری کرد.
درسال 1794 این گیاه سویا هیسپيدا Soja hispida Moench نامیده شد.
درسال ۱۸۲۶ سویا ژاپنیکا Soja Japonica Savi
درسال ۱۸۳۲ سویا ویریکس soja viridis Savi
در سال ۱۸۷۳ گلیسین هیسپیدا Glycine hispida( Moench ) Maxim
درسال ۱۹۱۶ سویاماکس soja max( L . ) Piper
درسال ۱۹۱۷ گلیسین ماکس Glycine max( L . ) Merr
درسال ۱۹۲۷ گلیسین گراسیلیس .Glycine gracilis Ser A
اکنون در کتب ونوشته های مختلف گلیسین سويا ياسويا ماكس و يا گليسين ماکس مشاهده می شود. ساقه این گیاه نازك است یعنی قطر آن بیش از ۳ تا 5 میلیمتر نیست و معمولا بوته ای شکل و کوتاه است و روی زمین پخش می شود.گل و در نتیجه میوه سوژا اول در قسمت پائین بوته ظاهر شده و بتدریج قسمت های بالای آن دارای گل و میوه می شود .در اواخر دوره زندگانی گیاه سوژا یعنی نزدیک زمان برداشت محصول با رسیدن کامل دانه برگ ها زرد و خشک شده از بوته جدا می شوند بطوریکه در موقع درو فقط غلاف میوه روی بوته باقی می ماند.گل های سوژا معمولا خود تلقيح هستند و تعداد تلقيح خارجی کمتر از 1% می باشد و این تلقیح خارجی نیز بیشتر وسیله حشراتی مانند تریپس انجام می شود.
انواع سوژا – تعداد انواع سوژای اهلی نیز مانند تعداد انواع وحشی زیاد است و در نقاط مختلف دنیا کاشته می شود . فقط در ممالک متحده آمریکا بیش از یکصد رقم از این گیاه برای مصارف مختلف مورد استفاده قرار می گیرد.ارقام مختلف سوژا را نسبت به رنگ دانه و مصرف آن به سه دسته می توان تقسیم کرد.
1- سوژای دانه سفید – این رقم بیشتر در صنعت روغن کشی مورد استفاده قرار می گیرد زیرا با استفاده از دانه های بی رنگ و سفید سوژا احتیاج به بی رنگ کردن روغن حاصله نیست .
2- سوژای علوفه ای- این نوع سوژا و یا ارقامی که بعنوان کود سبز برای اصلاح زمین مورد استفاده قرار می گیرد معمولا دارای دانه ریز بوده و رنگ دانه قهوه ای و یا سیاه است.
3- ارقام خوراکی برای مصرف انسان – انواعی که در تغذیه انسان بشكل دانه خشک ویادانه سبز و تازه مصرف می شود دارای رنگ زرد کاهی و یا زرد زیتونی می باشد .
رنگ گل انواع سوژا و رنگ غلاف نیز متفاوت است.
3- آب وهوا- سوژا را در نقاطی که دارای آب و هوای سرد هستند ولی تابستان نسبتا گرم و طولانی می باشد و یا در نواحی گرم معتدل می توان کاشت. و در مناطق خشک این محصول نیز مانند لوبيا باید هر شش یاده روز یکمرتبه نسبت به نوع زمین آبیاری شود . مناسب ترین درجه حرارت برای رشد گیاه سوژا و میوه دادن آن در حدود 19 درجه سانتیگراد می باشد.معمولا اگر گرمای زیاد هوا با خشکی توأم باشد از مقدار محصول کاسته می شود ومقدار روغن دانه نیز کم وجنس محصول نامرغوب می گردد.سوژا به رطوبت زیاد نیز حساس است مخصوصا در موقع جوانه زدن بذر مقدار رطوبت باید متعادل باشد چه خشکی ممتد ويا رطوبت زیاد خاك درسبزشدن دانه سوژا اثر نامساعد دارد .بوته سوژا تا اندازه ای به سرما مقاوم است یعنی بیش از بوته ذرت شیرین که به همان آب و هوا تعلق دارد.ازنظر فوتوپریودیسم Photoperiodisme سوژا گیاهی است روز کوتاه . محصول انواعی که در نواحی شمالی کاشته می شوند خیلی زود و یک مرتبه می رسد بدون اینکه گیاه رشد رویشی کامل بکند یعنی شاخ و برگ کافی داشته باشد در صورتیکه در بعضی از انواع با طول عادی روز گل به تدریج ظاهر شده و به همین علت میوه نیز به تدریج می رسد. و اگر مصنوعا طول روز ۸ ساعت بشود تمام انواع مختاف سوزا خیلی زود ودریک زمان گل می کنند.باوجود مشابه ومساوی بودن طول روز در سال های مختلف ممکن است موقع گل کردن بوته سوژا در یک نوع معین از سالی به سال دیگر فرق کند یعنی در یکسال زودتر و درسال دیگر دیرتر ظهور گل انجام گیرد. این تفاوت زمان پیدایش گل مربوط به درجه حرارت آن سال می باشد یعنی در هوای گرم گیاه زودتر بالغ شده گل می دهد. حرارت 4 ۲-25 درجه در وسط تابستان که گرم ترین موقع فصل است بهترین درجه حرارت برای گل کردن کلیه انواع سوژا می باشد. حرارت کمتر موقع گل دادن بوته را به تأخیر می اندازد .
3- خاك و کود – سوژا در اراضی رسی وشني و يا شن و رسی یعنی زمین های لیمونی بهترین نتیجه را می دهد و از حیث کود مانند سایر گیاهان خانواده بقولات احتياج زیاد به کود ازته ندارد ولی در اراضی شنی 10 تا 15 تن کود دامی ودرحدود ۳۰۰ کیلو کود مخلوط که مقدار پطاس و فسفر آن اقلا دو برابر مقدار ازت. باشد یعنی با فرمول نسبی 2-2-1 مقدارمحصول را زیاد می کند.
5- کاشت وداشت سوژا- بذرسوژا را به دو طریق می کارند یکی به طرز دست پاش و دیگری به طریق خطی در روش اول می توان از بذرپاش های گندم و یا جو استفاده کرد مخصوصا برای کاشتن انواع دانه ریز و در طریقه کاشت خطی در زراعت بزرگ از بذرپاش های مخصوص چغندر و لوبیا می توان استفاده کرد .درطرز کاشت خطی بذرپاش های گندم را نیز می توان بکاربرد بشرط آنکه بعضی از لوله های خروج بذز بفواصل مناسب با فاصله کاشت بذر سوژا مسدود شود.
3- مقدار بذر در هکتار- راجع به این موضوع آزمایشهای زیادی بعمل آمده و بنابراین تحقیقات مقدار بذر درهکتار نسبت به نوع محصول مورد نظر ( کود سبز – علوفه دام – دانه خشک) تفاوت می کند. در زراعت آبی فاصله خطوط از 50 تا 75 سانتیمتر تفاوت می کند بنابراین مقدار بذر در هکتار نسبت به درشتی یا ریزی بذر در صورتی که فاصله بین خطوط 60 سانتیمتر باشد از 10 تا 75 کیلو تغيير می کند. در کاشت بطریق دست پاش وباخطی در صورتیکه فاصله خطوط درحدود ۲۰ سانتیمتر باشد 90 تا 150 کیلو بذر لازم است.عمق کاشت بذر در زمین های سبک نباید از حداکثر سانتیمتر تجاوز کند درصورتیکه درزمین های لیمونی سنگین حداکثر عمق کاشت باید 5/2سانتیمتر باشد .
موقع کاشت بذر سوژا- موقع کاشت سوژا با انواع مختلف آن متفاوت است ولی بطور کلی نسبت به آب و هوای محل کاشت از اوایل بهار تا اواسط فصل تابستان می توان اقدام به کاشت این محصول کرد یعنی در نقاط شمالی که نسبتا سرد است و زمستان زود فرا می رسد در اوایل بهار بذر سوژا را می کارند و در نواحی جنوبی که هوای زمستان گرم و یا معتدل است می توان تا اواسط تابستان اقدام به بذر کاری کرد. بهترین موقع کاشت بذر سوژا بطور متوسط اواخر اردیبهشت و اوایل خرداد می باشد.درجدول زیر تعداد بذر سبزشده در شرایط مختلف حرارت و جنس خاك و عمق کاشت بذر ذکر گردیده است . ارقام مندرج در جدول برای انواع مختلف سوژا متفاوت است و ارقام این جدول مربوط به نوع سوژای ژاپنی موسوم به ایتوسان Ito san می باشد .
6- برداشت محصول سوژا- برداشت محصول سوژا موقعی انجام می گیرد که غلاف ها کاملا رسیده ودانه محتوی درآنها خشک شده باشد . معمولا دراین وقت برگ ها زرد شده از بوته جدا می شوند و فقط غلاف خشک شده روی بوته باقی می ماند . پس از آنکه کلیه غلاف ها خشک شدند بوسیله ماشین های مخصوص درو حبوبات که شبیه به دستگاه درو غلات است و يا درصورت کوچک بودن سطح کشت با وسائل دستی محصول را درو کرده و بذر را از بوته جدا می کنند.موقع برداشت محصول سوژای علوفه ای موقعی است که در حدود 5% گل بوته ها شکفته شده باشد.
