گشنيز گياه بومي جنوب اروپا و مناطق مديترانه است . در بيشتر نقاط ايران نيز مي رويد . از زمانهاي قديم وجود داشته و حتي مورد مصرف مصري ها بوده است بقراط اين گياه را مي شناخته و براي درمان بيماريهاي مختلف از آن استفاده مي كرده است . در قرون وسطي ضعف جنسي را با گشنيز درمان مي كردند . گشنيز گياهي است علفي و يكساله ، برنگ سبز كه ارتفاع آن تا ۸۰ سانتيمتر نيز مي رسد . برگهاي آن به دو شكل ظاهر مي شود آنهائي كه در قاعده ساقه وجود دارد بشكل دندانه دار و ديگري در طول ساقه كه باريك و نخي شكل مي باشند . قسمت مورد استفاده گياه ،ساقه و برگ و ميوه آن است . ميوه گشنيز گرد و برنگ زرد مي باشد . بوي تازه آن مطبوع نبوده و تقريبا بد بو است ولي بر اثر خشك شدن اين بو از بين رفته و خوشبو مي شود . حتي نام لاتين گشنيز از لغت يوناني Korio مشتق شده كه به معني بد بو است .
در یکصد گرم گشنیز مواد زیر وجود دارد:
مواد چرب گشنیز مرکب از اسید اولئیک ، اسید پالمتیک ، اسید لینولئیک و اسید پتروسه لینیک است .در برگهای خشک گشنیز مقدر زیادی ویتامین A,C یافت می شود
گیاهی علفی، بی برگ، به ارتفاع ۳۰ تا ۶۰ سانتی متر و دارای ساقه راست شفاف و کم و بیش شیاردار است. برگهای آن بر دو نوع متمایز یکی در قاعده و منقسم به قطعاتی با لوبهای کم عمق و دندانه دار و دیگری در طول ساقه و دارای پهنکی منقسم به رشته های باریک و نخی شکل است گلهائی کوچک، ریز، به رنگ سفید یا صورتی و مجتمع به صورت چتر مرکب دارد. چتر اصلی آن فاقد انولوکر ولی چترهای فرعی آن دارای زائده هائی در پایه خود است. مادگی آن شامل تخمدانی در خانه و میوه اش دو فندقه ای است. قست مورد استفاده گشنیز، میوه آن است که به غلط مانند سایر گیاهان این تیره دانه خوانده می شود. میوه گشنیز مرکب از دو مریکارپ و دارای ظاهری تقریباً کروی است. رنگ آن مایل به زرد، سطح آن عاری از تار و بوی آن در حالت تازه نامطبوع و شبیه بوی ساس است.ولی تدریجاً این بو از بین می رود و مطبوع می گردد. شکل ظاهری میوه ، رنگ و مواد متشکله آن بر حسب محل پرورش گیاه و نژادهای آن با یکدیگر فرق دارد.
گشنيز و تخم گشنيز از نظر طب قديم ايران سرد و خشك است
خواص تخم گشنيز از قرار زير است
۱)تخم گشنيز را پودر كرده و با نسبت مساوي با شكر و يا عسل مخلوط كنيد براي تقويت بدن بسيار مفيد است
۲)معده را تقويت مي كند
۳)خوذن تخم گشنيز با غذا به هضم غذا كمك مي كند
۴)ادرار آور است
۵)قاعده آور است
۶)كرم هاي معده و روده را از بين مي برد
۷)براي برطرف كردن تب تيفوئيد مفيد است
۸)خاصيت ضد باكتري درد و بيماريهاي عفوني روده را برطرف مي كند
۹)تب هاي نوبه اي را از بين مي برد
۱) گشنيز خواب آور است
۲)مسكن و آرام كننده است
۳)مسموميت هاي حاصله از مواد پروتئيني را برطرف مي كند
۴)با غذا گشنيز بخوريد تا از ترش شدن غذا جلوگيري كند
۵)تشنگي را برطرف مي كند
۶)طحال را تميز و تقويت مي كند
۷)براي فتق مفيد است
۸)براي برطرف كردن بوب بد دهان سوپ گشنيز بخوريد
۹)دل درد را برطرف مي كند
گشنیز گیاهی است نور پسند و در طول رویش به مقدار زیادی نور نیازمند است.. بذور و پس از رویش قادرند تا سرمای ۸- تا ۱۰- درجه سانتیگراد راتحمل کنند. گیاهان در مراحل اولیه رشد یعنی در مرحله ۴ تا ۶ برگی درجه حرارتهای بسیار پائین (۱۶- تا ۱۸- درجه سانتی گراد) را بدون هیچ آسیبی تحمل می کنند.بااین حال درجه حرارت مطلوب از بدو سبز شدن تا کامل شدن میوه ۱۸ تا ۲۰ درجه سانتی گراد می باشد. اگر چه بذور در ۴ تا ۶ درجه سانتی گراد جوانه می زنند ولی دمای مطلوب برای جوانه زنی آنها ۱۲ تا ۱۵ درجه سانتی گراد است.گیاهان در طول رویش نیاز به چند مرحله آبیاری دارند که مهمترین آنها عبارتند از ۳۵ تا ۴۵ روز ، ۶۰ تا ۷۰ روز، ۸۰ تا ۹۰ روز و بالاخره ۱۰۰ تا ۱۱۰ روز پس از رویش بذور.خاکهای مناسب برای کاشت این گیاه خاکهای با بافت لومی می باشد.PH خاک برای کشنیزبین ۹/۴ تا ۲/۸ مناسب می باشد.
برای کشت گشنیز به صورت یک محصول بهاره، فصل پائیز هنگام آماده ساختن زمین، افزودن ۶۰ تا ۷۰ کیلوگرم ازت، ۸۰ تا ۱۰۰ کیلوگرم اکسید فسفر و ۴۰ تا ۵۰ کیلوگرم اکسید پتاس به خاکهایی که در آنها گشنیز کشت می شود،ضروری است. پس از افزودن کودهای شیمیایی مورد نیاز گیاه با انجام شخم مناسب آنها را به عمق ۲۵ تا ۳۰ سانتی متری خاک فرو می برند. شخم در فصل بهار مناسب نیست زیرا از رطوبت خاک به نحو چشمگیری کاسته می شود و رویش بذر را کاهش میدهد. در فصل بهار بستر خاک را برای کشت گیاه آماده می نمایند. افزودن ۱۰ تا ۱۵ کیلوگرم در هکتار ازت و ۱۵ تا ۲۰ کیلوگرم در هکتار فسفر در فصل بهار هنگام کشت بذور نقش عمده ای در افزایش عملکرد خواهد داشت. هنگام کاشت،خاک باید مرطوب و زمین صاف و فاقد هر گونه پستی و بلندی باشد. برای کشت گشنیز به صورت یک محصول پائیزه زمین را در اولین فرصت بعد از برداشت محصول قبل تا اول پائیز شخم متوسطی می زنند. پس از تسطیح کود پاشی نموده و زمین را برای کاشت گیاه آماده می کنند
زمان کاشت گشنیز متفاوت است و بستگی به شرایط اقلیمی محل رویش گیاه دارد. گشنیز معمولاً به صورت بهاره و پائیزه کشت می شود.در کشت بهاره زمان مناسب کاشت اوایل بهار (فروردین) و هنگامی که درجه حرارت خاک (تا عمق ۵ تا۶ سانتی متر) به ۷ تا ۸ درجه سانتی گراد برسد. عده ای معتقدند برای افزایش عملکرد میوه، پائیز (مهر – آبان) مناسبترین زمان برای کاشت گیاه می باشد. آنها همچنین اظهار می دارند چنانچه هدف از کشت استحصال پیکر رویشی گیاه باشد کشت بهاره مناسب تر است.بذور در ردیف هایی به فاصله ۲۵ تا ۳۰ سانتی متر کشت میشوند. در فواصل کمتر (۱۲ تا ۱۵ سانتی متر) گیاهان روی یکدیگر سایه می اندازند و نه تنها شرایط را برای ابتلاء گیاهان به بیماریهای قارچی آماده می کنند بلکه سبب کاهش عملکرد میوه نیز میشوند.مقدار بذر ۱۶ تا ۲۰ کیلوگرم در هکتار مناسب است. عمق بذر گشنیز در موقع کاشت ۴ تا ۵ سانتی متر باید باشد. در هر متر طول ردیف ۵۰ تا ۷۰ بوته مطلوب می باشد.
دامنه انتشار اغلب نواحی کشور بخصوص : آذربایجان : تبریز ، کرمانشاه ، اطراف آبادان بلوچستان : سرباز،جنوب غربی ایران ،بوشهر و برازجان کرمان، مرکزایران،قزوین،یزد:دره افشار اطراف در شیرکوه گشنیز گیاه بومی جنوب اروپا و مناطق مدیترانه است و در بیشتر نقاط ایران نیز می روید. از زمان های قدیم وجود داشته و حتی مورد مصرف مصری ها بوده است. بقراط این گیاه را می شناخته و برای درمان بیماری های مختلف از آن استفاده می کرده است. در قرون وسطی ضعف جنسی را با گشنیز درمان می کردند. پزشکان قدیم عقیده داشتند گشنیز از سرایت امراض جلوگیری می کند، از این رو به افراد مبتلا به آبله دستور می دادند که آب گشنیز را به دور چشمهایشان بمالند تا میکروب آبله به چشم ها سرایت نکند. گشنیز گیاهی است علفی و یک ساله، به رنگ سبز که ارتفاع آن تا ۸۰ سانتی متر نیز می رسد. برگ های آن به دو شکل ظاهر می شوند. آنهایی که در قاعده ساقه وجود دارند به شکل دندانه دار و دیگری در طول ساقه که باریک و نخی می شود. قسمت مورد استفاده گیاه، ساقه، برگ و میوه آن است. میوه گشنیز گرد و به رنگ زرد است. بوی تازه آن مطبوع نبوده و تقریباً بد بو است ، ولی بر اثر خشک شدن این بو از بین رفته و خوشبو می شود.
برای بر طرف کرن درد دندان :
۱۰گرم تخم گشنیز را در چهار لیتر آب بریزید و بگذارید
بجوشد تا حجم آن به یک لیتر برسد. آن را کمی سرد کنید
و در دهان مزه مزه کنید تا درد دندان بر طرف شود.
بر طرف کردن بواسیر :
۱۰ گرم تخم گشنیز را بو داده تا قهوه ای رنگ شود. آن را پودر کنید و با مقداری سرکه مخلوط کرده و چند روز آن را بنوشید تا بواسیر بر طرف شود.
برای شستن دهان و دندان :
یک قاشق چایخوری پودر تخم گشنیز را در یک لیوان آب جوش ریخته ، به مدت ۵ دقیقه دم کنید. سپس آن را برای شستن دهان، دندان و گلو غرغره کنید. ویتامین C ۵۰ میلی گرم مواد چرب گشنیز مرکب از اسید اوئیک، اسید پالتیک و اسید لینولئیک است.
نظریه بزرگان در مورد گشنیز : زکریای رازی پزشک و دانشمند مسلمان ، گشنیز را برای آرام کردن سردرد و رفع سستی تجویز می کرد .
البته در حدیثی آمده است که امام موسی کاظم ( ع ) فرمودند : خوردن سیب ترش و گشنیز موجب حالت نسیان و فراموشی می شود.
مصرف به اندازه گشنیز هیچ گونه ضرری ندارد، ولی مصرف زیاد از حد آن باعث حالت مستی توام با خستگی شدید می شود و گاهی به خواب عمیق ، گنگی و بی حسی منجر می انجامد.
